گزارش “وقایع استان” از جامعه شناسی دیوارها/گفتمان خاموش

دوشنبه ۱۰ آبان ۹۵ شماره۴۵۲
وقایع استان
روشنک مشتاق

اغلب ما ایرانی ها علاقه داریم به هر کجا می رویم یادگاری از خود برجای بگذاریم، از بچگی هایمان گرفته که روی نیمکت مدرسه یادگاری می نوشتیم تا بزرگسالی که سعی در خلق یادگاری روی درهای سرویس بهداشتی عمومی، پارک ها، صندلی های اتوبوس و گاهی روی درخت ها و حتی کتیبه های تخت جمشید و اماکن تاریخی داشتیم. این علاقه به برجای گذاشتن یادگاری در برخی افراد به صورت نوشتن روی دیوارها نمود پیدا می کند البته دیوار نوشته یا گرافیتی هنری است که در همه جای دنیا طرفداران خاص خود را دارد و بیشتر از همه با موسیقی هیپ هاپ گره خورده است. اما همیشه این گونه نبوده که افراد برای نشان دادن هنر خود روی دیوارها طرح ایجاد کنند بلکه در زمان های جنگ و انقلاب دیوارها به اعلامیه هایی برای آگاه سازی مردم تبدیل می شوند و برای تبلیغ و نشان دادن احساسات و گاهی برای نوشتن یادگاری استفاده می شوند.
گرافیتی دیوارنوشته هایی است که اشخاص با انگیزه های شخصی روی دیوار شهرها و اماکن عمومی از خود برجا می گذارند و بخشی از هنرهای خیابانی است. این هنر دربردارنده پیام‌های سیاسی و اجتماعی و حتی فرهنگی مبتنی بر سبک نقاشی روی دیوار با رنگ پاش است. این کار تقریبا در همه جای دنیا با منع قانونی مواجه است. امروزه گرافیتی با اسپری یا رنگ پاش بیشترین کاربرد را در ترسیم دیوارنگاشته‌ها دارند. از آنجا که در گذشته وسایل ارتباط جمعی به آسانی در دسترس همه افراد نبوده است، “دیوارنوشته ها” ابزار قدرتمندی برای انتقال اندیشه ها و تمایلات به شمار می رفتند اما متاسفانه در حال حاضر گرافیتی مورد بدفهمی و استفاده نا به جا واقع شده و جنبه تاثیرگذار خود را از دست داده و به دیوار نوشته رنگارنگ تبدیل شده است. تقریبا در همه جای دنیا گرافیتی یک هنر ممنوع است و گرافیت کار سفارش ناپذیر است و یکی از لذت های گرافیتی این است که به رسمیت شناخته نمی شود و اگر به چارچوب درآید و رسمیت پیدا کند شاید لذتش از بین برود. سایت “کلاهاستودیو” گرافیتی را سوغاتی از آن سوی آب ها می داند که به دلیل قرار گرفتن در حیطه هنر زیرزمینی و پیوستگی قابل توجه آن با زندگی معاصر جوانان در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفت. بیشتر از یک دهه است که گرافیتی در میان جوانان ایرانی جدی گرفته شده است و برخی از گروه هنرمندان مانند گروه “دژ” که به این فعالیت مشغول هستند نمایشگاه هایی از این هنر ارائه داده اند.
دیوارنوشته ها دارای انواع گوناگون هستند و با اهداف مختلف ایجاد می شوند. در جامعه ایران دیوارنوشته ها سابقه طولانی دارند و اغلب در مناطق پایین شهر و فقیر نشین دیده می شود و مخاطب آنها عوام هستند. از زمان قبل از انقلاب این دیوار نوشته ها در سطح شهر دیده می شد که در سال های قبل از انقلاب این دیوارها به تابلویی برای نشان دادن اعتراض مردم به حکومت تبدیل شد در دوران انقلاب از گرافیتی علیه شاه به‌وفور استفاده می شد و شابلن‌ها توسط دانشجویان هنر ساخته می‌شد و به‌سرعت عاملی شد تا مردم با چهره امام آشنا شوند. تحقیقات نشان می دهد در سال۱۳۵۸، ۳۶٫۵ درصد شعار روی دیوارها مذهبی بودند و مخاطب اصلی آنها افراد باسواد بودند. امروزه بخش زیادی از دیوار نوشته‌‌ها به نوشتن ترانه خوانندگان و یا شاعران و همچنین ابراز علاقه و پیام های عاشقانه و یا نفرت افراد از موضوعات مختلف اختصاص دارد مثل طرفداری از یک تیم فوتبال و نفرت از تیم رقیب ، علاقمندی به بازیگران سینما و تلویزیون و بازیکنان فوتبال از جمله متداول‌ترین این دیوار نوشته‌هاست. همچنین ضعف شهرداری‌ها در کد گذاری خیابان ها، کوچه‌ها و اماکن شهری از جمله عواملی است که شهروندان را برای جهت یابی به دیوار نوشته‌ها مجبور می‌کند. یکی دیگر از موضوعاتی که در نقاشی روی دیوارها به چشم می خورد تبلیغات است، دیوارهایی که افراد بدون صرف هیچ گونه پولی به تبلیغ محصولات خود اختصاص می دهند. در جامعه ایرانی بیشتر دیوارنوشته ها در دست سازمان زیباسازی شهرداری است که اکثر این گرافیتی ها شناسنامه آبی رنگی در کنارشان وجود دارد که تاریخ اثر و اسم آن مشخص است. در چند سال اخیر در شهرهای بزرگ از جمله اراک نقاشی های سه بعدی در اطراف اتوبان ها و حتی دیوار منازل چهره شهر را زیباتر کرده است. در این نقاشی ها که برای کشیدن آنها از دانشجویان رشته هنر کمک گرفته می شود هدف تغییر چهره شهر است. اما متاسفانه دیوار نوشته‌ها در اکثر شهرهای ما نمود زیبایی شناسی ندارند و تنها نوشته‌هایی شفاهی هستند که عاری از خلاقیت بصری، روی دیوارها جا خوش کرده اند.
در شهر اراک همانند بسیاری از شهرهای کشور، دیوارنوشته ها از سال های قبل از انقلاب رواج داشته است و برای بیان احساسات، ابراز علاقه به تیم مورد علاقه، نارضایتی، آدرس نوشته و پیام های تبلیغاتی استفاده می شود. در اراک نیز به کمک سازمان زیباسازی شهرداری برخی دیوارها با کمک کودکان در مدارس و برخی به کمک نقاشان برای زیباسازی شهر رنگ آمیزی می شوند و شهرداری تا حد زیادی در این کار موفق بوده است.
محسن یک گرافیت کار در اراک است که در شهرصنعتی کارهایی را نقاشی کرده است. او می گوید: ” این کار هنر است و برخی معتقدند که این کار جرم است. من روی دیوارها با رنگ اسپری می کنم و نقاشی می کشم اما همیشه از این می ترسم که به جرم آسیب رساندن به دیوارها و اماکن عمومی دستگیر شوم، نوشته های من نه اعتراض است و نه شکایت، فقط و فقط نقاشی است. نقاشی که در پس آن یک پیام اجتماعی است، همچنین سعی در زیبایی چهره شهر دارم. در شهرک اکباتان تهران چند گرافیتی به همراه دوستانم کار کرده ام البته در تهران هم گرافیت کارها اسپری را در کوله اشان می اندازند و شبانه نقاشی می کنند. ما روی دیوارهایی که چهره نامناسب دارند نقاشی می کنیم و نمی خواهیم چهره شهر را خراب کنیم.”
وقتی از او می پرسم که بهترین و بدترین اتفاقی که ممکن است برای یک گرافیت کار بیفتد چیست، می گوید:” بدترین این است که کارهایم را از روی دیوار پاک کنند و بهترین این است که بتوانم بدون استرس پایین کارهایم را با اسم خود و بدون اسم مستعار امضا کنم.”
او می گوید:” خیلی از دوستانم که به این کار علاقه دارند، با شهرداری همکاری می کنند اما من معتقدم کارهای شهرداری گرافیتی نیست، در کارهای گرافیتی در پس رنگ ها نوعی مفهوم به شخص بیننده رسانده می شود اما کارهای شهرداری گویا فقط می خواهد چهره دیوار را تغییر دهند و هیچ مفهومی ندارند. “