واکاوی علل تغییر واژه ها در دوره های مختلف/ زبانِ زمان

سه شنبه ۱۶ آبان ۹۶  شماره ۷۱۷

وقایع استان: گاهی به واژه هایی برمی خوریم که هم از لحاظ معنایی و هم از لحاظ آوایی برایمان جالب هستند. کلماتی که ممکن است دیگر از آن استفاده نشود و حتی کسی بر حسب اتفاق نیز در طول حیاتش آن را نشود و نداند به جای کلمه مرسوم امروز در گذشته از آن کلمه استفاده می شده است. شاید برخی از ما حسرت واژه های اصیل فارسی که وجود داشته را بخوریم و بگوییم چرا حالا دیگر در زبان ما خبری از آن ها نیست. این حسرت طبیعی است ولی طبیعی تر از آن تاثیرپذیری زبان و تغییرات آن در اثر گذر زمان و بر اثر عوامل مختلف است.
تغییر خاصیت گذر زمان است. برخی چیزها که روزی مهم بودند ممکن است در دهه های بعدی اهمیت خود را از دست بدهند و حتی دیگر وجود خارجی نیز نداشته باشند. زبان یکی از عناصری است که به شدت درگذر زمان تغییر کرده است و با توجه به نیازها و اقتضائات شکلش متحول شده است چه در نوشتار و چه در گفتار.
در واقع میان زبان و فرهنگ و تمدن جامعه رابطه بسیار نزدیکی وجود دارد. می توان گفت واژگان زبان بیانگر فرهنگ مردمی است که با آن سخن می گویند و دگرگونی واژگانی را دلیل دگرگونی فرهنگی دانست. پس وقتی عناصر فرهنگی تازه وارد یک جامعه می شود یا جامعه خود آن ها را بیافریند، زبان به طور طبیعی برای آن ها واژه هایی خواهد یافت.
در طول تاریخ زبان فارسی، تغییرات زبانی رخ داده در سطوح مختلف آوایی، واژگانی، ساختاری و معنایی، یکسان نبوده و هر سطح زبانی، شدت و ضعف‌هایی را در تغییر، تجربه کرده است. به‌طور نمونه، تغییرات واژگانی نسبت به تغییرات آوایی، ساختاری و معنایی از شتابی بالاتر و گستردگی و فراوانی بیشتری برخوردار بوده است. هجوم اقوام مختلف به ایران مانند مغول ها و تاتارها، ترک ها و … در تغییرات زبانی کشورمان بسیار مهم بود.
در ایران، از زمان ظهور دین اسلام، تغییرات زبانی با تغییری کلی تثبیت شد و تغییرات بعدی تا امروز، از نوع تغییرات روبنایی و ظاهری در سطوح مختلف زبانی بوده که به اصل و ماهیت زبان فارسی خدشه چندانی وارد نساخته است. نویسندگان ایرانی سده‌های چهارم هجری به بعد به‌سبب علاقه و اصرارشان به انتقال آگاهی‌ها و علوم رایج زمان به زبان عربی، عاملی شدند تا فضل‌فروشی و به رخ کشیدن آگاهی از علوم غریبه بر دیگر نویسندگان نیز تأثیر بگذارد و نویسندگان بعدی به تقلید از آنان و گاهی به‌گونه‌ای افراطی، زبان عربی را در آثارشان به‌کار ببرند و نوشته‌هایشان به‌طور کامل به زبان عربی نگارش یابد. بدین ترتیب، آنان تغییرات زبانی آشکاری را در متن‌ها ایجاد کردند. حرکت تغییر زبان به‌وسیله این گروه‌ها در ابتدا در رو ساخت و بسیار کند و آرام بود ولی در دوره‌های بعد با شکل‌گیری مراکز بزرگ آموزشی چون نظامیه‌ها که درس‌ها به زبان عربی تدریس می‌شد. تاثیرگذاری زبان عربی بر زبان فارسی شتاب بیشتری یافت.
هم اکنون نیز گسترش ارتباطات در ورود واژه های دیگر به خصوص واژه های علمی و تخصصی در زبان فارسی تاثیر گذاشته است؛اما به طور کلی می توان گفت: معمولا واژه ها در گذر زمان دچار یکی از وضعیت های چهار گانه ی واژه در گذر زمان می شود: برخی از واژه ها به علل سیاسی، فرهنگی، اقتصادی؛ عقیدتی و … از فهرست واژگان دوره ی بعد حذف می شوند که این حذف معمولا دائمی است. مانند واژه های سوفار، برگستوان ،گبر ،آزفنداک ،انگِشت، چهاربالش، لاد، پرویزن و ….
برخی از واژه ها معنای پیشین خود را از دست داده و معنای جدیدی گرفته اند(تحول معنایی) که به سه شکل دیده می شوند: کاهش معنایی: «باز کردن» درقدیم به معانی تراشیدن مو، گرفتن ناخن و کندن پوست بوده اما امروزه به معنای «گشودن»است. تنزل معنایی: که جنبه ی ارزشی ندارد و معنایی عکس معنی گذشته یافته است نظیر: مزخرف که در گذشته آراسته و زراندود بوده اما امروزه سخن بی ارزش. ترفیع معنایی: مانند رعنا که در گذشته زن گول ونادان بوده اما امروزه انسان خوش قیافه و موزون یا واژه ی شوخ و جناب که ترفیع معنایی یافته اند.
واژه هایی که با همان معنای پیشین به حیات خود ادامه می دهند.مثل:پا، دست، سر و..
واژه هایی که ضمن حفظ معنای پیشین معنای جدیدی نیز گرفته اند (گسترش معانی) همچون سوزن که معنای گذشته ی خود یعنی وسیله ی دوختن را حفظ کرده ومعنی جدیدی یعنی آمپول نیز گرفته است. از این قبیل اند: آبشار، پروانه، شمع، بال، زین، سپر، پیکان و…