واکاوی آیین های عاشورایی استان مرکزی و اهمیت آنها در توسعه گردشگری مذهبی/تماشای سوگ

سه شنبه ۴ مهر ۹۶  شماره ۶۸۹

سمیه انصاری فر: اهمیت گردشگری و نقش اقتصادی آن در دنیای امروز بر کسی پوشیده نیست. گردشگری در شاخه های مختلف تعریف می شود و هر پدیده فرهنگی، تاریخی می تواند زمینه ساز یک گونه گردشگری باشد. یکی از مهم ترین گردشگری ها «گردشگری مذهبی» است.
همه آداب و رسوم، مراسم، بناها و آثاری که در ارتباط با مذاهب مختلف است پتانسیل تبدیل به یک جاذبه گردشگری را دارد. از ادیان و مذاهبی که همچنان پابرجاست تا آثار باقی مانده از مذاهب و ادیانی که در گذشته های دور بوده است.
گردشگری مذهبی یکی از رایج ترین اشکال گردشگری در سراسر جهان است که سابقه آن به قرون و اعصار گذشته مرتبط می شود و بطور کلی شامل سفرها و بازدیدهایی می شود که اصلی ترین هدف از آنها تجربه ای مذهبی است.
اگر به تاریخ رجوع کنیم مشاهده می کنیم که گردشگری مذهبی یکی از قدیمی ترین انواع گردشگری است و می توان گفت که حتی قدمتی پایاپای برخی مذاهب دارد. گردشگری مذهبی عبارتند از بازدید گردشگران (با تعریف ویژه جهانگردی) از اماکن مقدس نظیر زیارتگاه‌ها؛ مقابر امامزاده‌ها و نظایر آنها. توریست مذهبی، گردشگرانی فرهنگی هستند که برای زیارت اماکن، آثار، یادمان‌های مذهبی، انجام اعمال مذهبی و دینی، ترویج و آموزش و گذران اوقات فراغت در مکان‌ها و مراکز مذهبی جهان سفر می‌کنند. یکی از نمونه های موفق گردشگری مذهبی در تمام طول تاریخ سفر حج است. سفرهای زیارتی به اماکن متبرکی چون کربلا و مشهد در عراق و ایران نیز از نمونه های دیگر آن است؛ در واقع زیارتگاه ها یکی از ظرفیت های ویژه این گردشگری هستند که اغلب افرادی از همان مذاهب و برای انجام مناسک خاص به آن می پردازند؛ اما بخشی از گردشگران مذهبی افرادی با ادیان دیگر هستند که به دیدن جاذبه های مذهبی یک کشور یا منطقه می روند.
برای این دسته از گردشگران تماشای اجرای مناسک مذهبی، آداب و مراسم و همچنین معماری بناهای مذهبی مورد توجه است. از آنجایی که مذهب نقش مهم و برجسته ای در شکل گیری بیشتر شهرهای ایران داشته است و آثار مستقیم آن را بر معماری و فرهنگ مناطق مختلف می شود دید و همچنین وجود مقبره امام هشتم و خواهرش و همچنین امامزادگان دیگر در مناطق مختلف کشور زمینه گردشگری مذهبی را در کشور ما بالا برده است. در کنار این ها وجود مراسم و آداب مختلفی که ریشه در مذهب و دین دارد نیز یکی از مهم ترین عناصر جذب گردشگر داخلی و خارجی است. بنابراین به لحاظ موقعیت فرهنگی مذهبی خاص ایران در میان کشورهای دیگر، گردشگری مذهبی جای رشد و توسعه بسیاری در کشور ما دارد؛ از سویی گردشگری مذهبى، علاوه بر جنبه های اقتصادی و مالی خود، باعث ارتباط اسلامی با سایر کشورها شده و تعامل بین ملل و فرهنگ هایی را که نقاط مشترکی دارند، سبب می شود.آیین های فرهنگی، مذهبی که ریشه در باورها و اعتقادات یک ملت و قوم دارند و امروزه به عنوان یک جاذبه گردشگری فرهنگی شناخته شده است. احیای مراسم سنتی در تمامی کشورهای جهان جهت جذب توریست یکی از راهکارهای توسعه توریسم فرهنگی می باشد و می تواند در این جریان توسعه ، به نفع توریسم فرهنگی ایران مورد استفاده قرار گیرد.
ماه محرم و مراسم عزاداری برای امام حسین (ع) و سنت های مختلفی که در مناطق مختلف کشور برگزار می شود در کنار جنبه معنوی و اعتقادی اش یکی از زمینه های مهم گردشگری به شمار می آید زیرا تجربه نشان داده است آیین های عاشورایی قابلیت لازم را برای جذب توریست دارا می باشد.
استان مرکزی یکی از استان هایی است که با آغاز ماه محــــرم آیین ها و مراسم مختلفی در آن برگزار می شود. آیین ها و مراسم هایی که هرکدام فلسفه خاص خود را دارد و اغلب مختص همان منطقه است و در جای دیگری از کشور مشابهش اجرا نمی شود. مراسمی که هر کدام پتانسیل خوب برای جذب گردشگر باشد و قطعا برنامه ریزی در معرفی و توسعه آن ها می تواند در گسترش گردشگری مذهبی بسیار موثر باشد. آیین هایی چون تعزیه سیار اراک، تعزیه وفس، گرکان و تفرش، نخل گردانی شهرهای خمین، تفرش و نراق، مراسم علم گردانی روستاهای هزاوه اراک و عزالدین تفرش، آیین عَلَم بران تفرش و نخل بران منطقه ترخوران تفرش و همچنین مراسم جغجغه زنی روستای انجدان است. تمامی این آیین ها در فهرست میراث معنوی کشور ثبت ملی شده اند. مراسم های عَلَم گردانی روستای هزاوه و عَلَم برانی تفرش از جمله آیینی است که در استقبال از محرم برگزار می شود مراسم علم گردانی در غروب روز آخر ذی الحجه مصادف با شب اول محرم و علم برانی در روز اول محرم توسط مردمان این دو منطقه اجرا می شود.
مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی در مورد این دو مراسم می گوید: تاریخ اجرای مراسم علم گردانی هزاوه غروب آخرین روز مــاه ذی الحجه که مقارن با شب اول محرم می باشد. جمعی از سادات علم گردان هزاوه در بقعه امامزاده روستا گرد می آیند تا علم رابرای گردش در ایام محرم آماده کنند. این علم از یک قطعه چوب به ارتفاع شش متر و یک سرپنجه که نماد انسان است تشکیل شده است.
سید محمد حسینی تصــریح کرد: سرپنجه این علم دو نـــــوع نقره ای و طلایی است. سرپنجه نقره ای تا روز نهم محرم برروی تنه علم نصب می شود و در روز عاشورا سرپنجه نقره ای را برداشته و سر پنجه طلایی را نصب می کنند و به هنگام نماز ظهر (لحظه شهادت امام حسین(ع) ) سرپنجه را از تنه علم جدا می کنند.
وی ادامه داد: سادات هزاوه بعدازظهر یا غروب، سه بار علم را دور امامزاده با نوحه های عاشورایی به گردش در می آورند سپس مسافت ۶۰۰متری را تا محلی که به نام تپه حاج مبارک مشهور است طی کرده و علم روی تپه برده می شود.
مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی در مورد آیین علم برانی تفرش نیز گفت: شیوه منحصر به فرد اجرای این آیین در این شهر جالب توجه است.
حسینی اضافه کرد: در تفرش محله های شش ناو، میانده، خلچان و زاغرم هرکدام برای خود تکایایی جداگانه دارند این تکایا اغلب در یک پلان مشابه ساخته شده اند و شامل میانگاه با سکویی برای برگزاری تعزیه درمیان و حجره هایی در دو طبقه در اطراف میانگاه می باشند در این حجره ها درگذشته براساس قرارداد های از پیش تعیین شده خانواده های خاص نشسته و حجره به نوعی به آن خانواده تعلق داشته است.
وی بیان کرد: درجلوی این حجره ها برای برخی خانواده های محله که در اصطلاح «خانواده های صاحب علم» خوانده می شوند جایگاهی برای گذاشتن علم و استوار ساختن آن از قدیم پیش بینی شده است. علم این صاحب علمان از روز اول محرم در جایگاه استوار و تا پایان محرم در جایگاه می ماند. دراین خانواده ها بطور موروثی علم از پدر به پسر رسیده و بر این اساس این مراسم تداوم یافته است.
حسینی گفت: در روز اول محرم مردم محله های دارای تکیه (شش ناو ، خلچان ، میانده و زاغرم) با چندعلم سیاه صبح روز اول از تکیه حرکت کرده و به درب خانه های صاحب علم می روند. حضور درجلوی خانه های صاحب علم قراردادی و برخی مواقع به ترتیب قدمت علم ها است.
مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی تصریح کرد: در استان مرکزی در هر روز از دهه اول ماه محرم الحرام آیینی سنتی اجـــرا می شود و مردم جای جای استان با رسوم گذشتگان خود ارادتشان را به حضرت سید الشهدا ابراز می کنند که به طور مثال می توان به مراسم علم گردانی روستای هزاوه شهرستان اراک اشاره کرد.
وی همچنین با اشاره به اهمیت مراسم اجرای تعزیه و شبیه خوانی در این ایام گفت: شبیه خوانی به عنوان هنری اصیل و یکی از مهمترین ابزارهای پیام رسانی واقعه کربلا از دیرباز در استان مرکزی جایگاه ویژه ای داشته و اکنون نیز یکی از عوامل پیوند معنوی نسل جدید با حماسه عاشورا است.در این میان می توان به شهرستان تفرش به عنوان فعال ترین نقطه تعزیه خوانی در استان مرکزی اشاره کرد.
حسینی ادامه داد: تعزیه یکی از مهمترین راه های اشاعه فرهنگ عاشورا و ثبت وقایع و مصائب اباعبدالله در طول تاریخ بوده و هنرمندان تفرشی در زنده نگه داشتن این هنر و تربیت نسلهای جدید شبیه خوانان نقشی بسیار موثر داشته اند.
حسینی ادامه داد: عزاداری و سوگواری های مرسوم در مناطق مختلف ایران در ماه های محرم و صفر که برگرفته از اعتقادات و باورهای شیعیان ایران است، مخاطبان بسیاری را از فرهنگ های مختلف به خود جذب کرده است.
وی در خصوص وضعیت گردشگری مذهبی در استان گفت: در این بخش استان مرکزی داشته های فرهنگی و معنوی غنی نظیر جشن تیرگان، آیین نخل گردانی نراق، جغجغه زنی انجدان و علم گردانی هزاوه را دارد و رویکرد جدید برای جذب بیشتر گردشگر باید باز تعریف شود تا نگاه درست به مقوله گرشگری ارتقا یابد.
باید توجه داشت که عوامل متعددی بر گردشگری مذهبی و رونق و رکود آن موثر هستند که می‌توان به آن ها را به عوامل مثبت یا پیش برنده آیین ها مانند ( مکان های مقدس، مسیرهای ویژه گردشگری و حتی غذاهای مخصوص) و عوامل منفی یا بازدارنده چون ( عدم تامین امینت و آرامش جانی و مالی گردشگر، توسعه نیافتگی حمل و نقل و نبود زیرساخت های مناسب، نبود و یا کمبود راهنمایان تور و…) تقسیم کرد. در این راستا با برنامه‌ریزی‌های صحیح می‌توان تمام عوامل بازدانده را نیز به عوامل مثبت و پیش برنده تبدیل کرد که با همکاری دولت، سازمان گردشگری و مردم در آینده نزدیک به واقعیت خواهد رسید.