میراث فراموش شده

یکشنبه ۹ اردیبهشت ۱۴۰۳  شماره ۱۸۱۹

گفت و گوی وقایع استان با یک کارشناس محیط زیست به بهانه روز ملی قنات

زهرا مدنی: قنات‌ میراث هزاران ساله ایرانیان،ازقدیمی‌ترین فناوری در زمینه استحصال آب است که از یک راهروی زیرزمینی آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پست تر منتقل می کند. با ورود فناوری جدید، چاه‌های عمیق جانشین قنات گردید و استفاده از موتور پمپ به تدریج رایج شد و تمامی مناطق ایران را دربر گرفت. احداث چاه‌های عمیق بدون برنامه‌ریزی خود باعث خشک شدن ۹۰ درصد از قنوات گردید به گونه‌ای که احیای آن‌ها امکان‌پذیر نیست زیرا حفر چاه‌های عمیق سطح آب را به میزان زیاد پایین برده است این در حالی است که به گفته یک کارشناس محیط زیست تکنولوژی قنات ها به عنوان یک دانش پدری در حوزه سازگاری با اقلیم خشک یکی از راهکارهایی است که امروز در مواجهه با پدیده تغییر اقلیم موثر خواهد بود.
سیاوش آقاخانی در اینباره اظهار می کند: قنات و تکنولوژی های مدیریت و انتقال آب با توجه به شرایط خاص سرزمینی ایران و قرار گرفتن آن در کمربند خشک و نیمه خشک جهان از گذشته برای ایرانیان اهمیت داشته و به ویژه ساکنان مناطق مرکزی و جنوبی کشور خودشان را با این شرایط خاص سازگار کرده بودند و پدران ما تجربه زیسته ارزشمندی در این زمینه داشتند که نمونه بارز آن را می توان در مواردی مثل تکنولوژی قنات دید به گونه ای که طول قنات های ایران تقریبا به اندازه فاصله کره زمین تا ماه است.
وی ادامه می دهد: گونه های بومی کشاورزی سازگار شده در اقلیم خشک و روش های کاشتی که خاص ایرانیان بوده مثل کاشت با کوزه که در مناطق غربی و جنوبی و قسمت هایی از مرکز کشور رواج داشته نشان می دهد ما دانش ارزشمندی برای زیست سازگار با محیط زیست داریم.
این کارشناس محیط زیست توضیح می دهد: اما متاسفانه طی سال های اخیر ورود ادوات کشاورزی و تکنولوژی چاه های عمیق و مدل های آب که بدون اینکه توجهی به فرهنگ درست کشاورزی خود داشته باشیم در قالب یک تهاجم فرهنگی بود که منابع زیستی کشورمان را دچار چالش کرد و امروز مساله آب مهم ترین چالش محیط زیستی و امنیتی کشورمان به شمار می رود.
آقاخانی بیان می کند: با توجه به پدیده تغییر اقلیم مساله آب تبدیل به یک چالش جدی شده است، اما در زمینه قنات ها به عنوان دانش بشری که ما ایرانیان امروز آن را فراموش کرده ایم باید به صورت ویژه در دستور کار مدیران قرار بگیرد.
وی می افزاید: فرهنگ سازی به منظور احیای تکنولوژی قنات به عنوان یک راهکار مهم برای زندگی امروز ما ایرانیان برای مدیریت آب در جهت تامین زنجیره غذایی خودمان بسیار مهم است و این اقدامی نیست که توسط یک سازمان به اسم جهاد کشاورزی یا امور آب انجام شود بلکه برای این کار نیاز به یک سند همکاری بین بخشی داریم که سیاست های کم آبی را که شامل یک پکیج بزرگ بین می شود را تعریف کنیم.
این کارشناس با بیان اینکه متاسفانه در حال حاضر هیچ برنامه متقن و بین بخشی برای احیای قنات ها وجود ندارد، می گوید: دنیا امروز به دنبال سیاست های سازگاری با تغییر اقلیم است در حالی که ما دانش پدری خود را در این زمینه فراموش کرده ایم و به همان اندازه در حال مصرف کردن منابع آبی خود هستیم، ایرانیان باستان برای اینکه می دانستند در کشور ما تبخیر و تعرق بیشتر از میزان بارندگی است و خیلی از مناطق ما به غیر از مناطق شمالی ما برای کاهش تبخیر آب انتقال آن را به زیر زمین بردند، ما هنوز که هنوز است داریم با کانال های روباز کشاورزی که شرایط تبخیر حجم زیادی از آب را فراهم می کند کار می کنیم و در قابل آن به کشاورز وام می دهیم.
آقاخانی خاطرنشان می کند: تمام این راهکارهای غلط پیامدهای اجتماعی هم به واسطه مهاجرت کشاورزان به دنبال داشته و برای همین تدوین یک برنامه بین بخشی برای احیای قنوات بسیار مهم است، در شهر اراک که مرکز استان و فرماندهی مدیریت آب هست قنات های بسیاری چون قنات وزیری، قنات سپهداری، قنات چقا، قنات ناصری و … داریم که مدیریت انتقال آب در دشت اراک را در گذشته جلو می برده الان حجم زیادی از چاه های غیرمجاز و نامتناسب با ظرفیت های فیزیکی شهر اراک به وجود آمده که به شدت آب های این سرزمین را می مکد و به بدترین شکل ممکن در هندوانه کاری و کشت های ناپایدار استفاده می شود که نه تنها منابع آبی ما را به تاراج می برد بلکه حتی برای کشاورز هم توجیه اقتصادی ندارد.
وی می افزاید: همه این ها نشان دهنده این است که ما نیاز به یک بازنگری در حوزه قنات ها داریم و در شهر اراک نیز متاسفانه علی رغم اینکه مجموعه هایی مثل شهرداری و امور آب باید کنشمندی کنند و برنامه جامعی در حوزه قنات های خارج و داخل حریم شهرها تهیه کنند تا مواردی مثل لایروبی قنات را به عنوان یک اقدام بسیار ضروری، حفظ حریم قنوات، تعیین حق آبه قنات ها، استفاده از آب قنوات برای تولید محصولات پایدار را در بر بگیرد، در سال های گذشته شاهد بوده ایم که قنات های محدوده شهر اراک نه تنها احیا نشده اند بلکه بر اثر بلندمرتبه سازی ها و از بین رفتن بستر قنات و اجرای پروژه های بزرگ شهری چون پل خیابان شریعتی آسیب هم دیده اند.
این کارشناس محیط زیست در پایان اشاره می کند: در حالی که اگر برنامه مدیریت قنات ها به عنوان راهکاری برای سازگاری با کم آبی در دستور کار قرار می گرفت و الان شرایط بهتری داشتیم، به هر حال مساله آب امروز به یک تهدید جدی تبدیل شده و نمی توان به راحتی از کنار آن عبور کرد و باید دستگاه های مختلف قضایی و نظارتی به این امر ورود پیدا کنند و امیدواریم به یک برنامه جامع مدیریت قنوات برسیم تا سهم همه دستگاه ها در آن مشخص شود.