یکشنبه ۱۹ خرداد ۱۳۹۸ شماره ۱۰۹۳

نیم ور؛ کهنسال نام آور

بخش بیست و دوم/ فصل چهارم

مهدی لعل بار

جواد احدی

شهرزاد قربانی/ نویسندگان:
محرم
ماه محرم برای ایرانیان جایگاه ویژه ای دارد و مردم ایران یاد و نام امام سوم شیعیان و یاران با وفایش را در این ماه گرامی می‌دارند. مردم نیم ور نیز در این ماه با شور و حالی وصف نشدنی یاد و خاطرۀ این واقعۀ مهم را گرامی می‌دارند.
این شور و حال که ناشی از ارادت مردم این شهر به ائمۀ اطهار است، از گذشته تا بحال زبانزد است و هر ساله اهالی با تمام وجود در برگزاری هر چه باشکوه‌تر عزاداری‌ها شرکت می‌کنند و حتی پذیرای خیل عظیم عزاداران حسینی از شهرهای مجاور نیز هستند. حاج حسن حیدری می‌گوید: «آنقدر عشق به امام حسین (ع)در نزد مردم نیم‌ور زیاد بوده و هست که حتی قبل از زنجیرزدن مداح با این نوحه «هر که دارد عشق شاه کربلا، عریان شود»پیراهن را از تن خود درآورده و شروع به سینه زنی می‌کردند، آن هم به شکلی عاشقانه و در خور و شایسته امام حسین(ع)، که البته بعدها این شیوه سینه زنی کنار گذاشته شد.»
مرحوم حاج علی رئیسی زاده که سالها با لباس شیر در مراسم عزاداری محرم حضور داشت می‌گفت: « من حدود ۸۲ سال سن دارم و در تمام مراسم محرم شهر نیم‌ور شرکت کرده‌ام. در قدیم شخصی به نام محمد آقای مشهدی پینه دوز لباس شیر را به تن می‌کرد و بعد از آن من این کار را انجام می‌دادم. عزاداری در ابتدا به شکل سینه زنی بود بعدها ارباب قنبر رحیمی به نیم‌ور آمد و تعدادی زنجیر برای زنجیر زنی آورد.
مراسم تعزیه خوانی در محرم از ساعت سه یا چهار بعدازظهر شروع می‌شد و تا غروب ادامه داشت. سالها تعزیه خوانی ادامه داشت تا این که یکبار اسب از وسط تعزیه به داخل مردم رفت و باعث رعب و وحشت شد، هر چند کسی آسیب جدی ندید ولی بعد از آن تعزیه خوانی تا سالها تعطیل شد. البته سخت گیریهای رژیم شاهنشاهی نیز در تعطیل شدن آن نیز بی‌تاثیر نبود.»
برای تأمین بخشی از هزینه‌های عزاداری ماه محرم و صفر، و از آنجا که مردم به آقا اباعبدالله بسیار ارادت دارند، همیشه منابعی را در نظر می‌گیرند که از آن جمله می‌توان به وقف بخشی از املاک خود به این منظور اشاره کرد که در این بین وقف بخشی از زمین‌های کشاورزی بیشتر به چشم می‌خورد.
اولین و قدیمی‌ترین هیات در نیم‌ور هیات ابوالفضل(ع) می‌باشد که در سال ۱۳۳۲ تأسیس گردیده است. نفراتی که در تشکیل هیات ابوالفضل در آن سال حضور داشتند به نقل از حاج‌محمود ‌‌رئیس‌محمدی، حاج حسن حیدری، حاج دخیل کاکایی وبرخی دیگر از اعضای هیات امنای هیات ابوالفضل (ع) عبارتند از :
صفرعلی رئیس محمدی، حسن آقامحمدی، محمد ابراهیمی، قدرت‌اله کاکایی، آقا احمد اسلامی، حسین جان اسلامی، حسن محمدی، حسن حیدری، حسین ابوطالبی، یداله کرمعلی، محمود رییس محمدی، علی ابوالقاسمی، عزیزالله محمدی، محسن میرزاخانی و علی ابوالقاسمی.

در محرم سال ۱۳۴۱ ارباب قنبر رحیمی حدود ۳۵ تا ۴۰ دست پیراهن مشکی و به همین تعداد زنجیر برای هیات خریداری و اهداء نمود و یک نفر را نیز به عنوان مداح به هیات معرفی کرد که از درجه داران ژاندارمری بود که به همراه پسرش مداحی می‌کرد. حاج محمود رئیس محمدی تنها نوحه ای که از این مداح به یاد دارد را نقل می‌کند:
غریب حسین شهید حسین/مظلوم کربلا حسین
حسین ای زادۀ زهرا/غریب و یکه و تنها
در ابتدا مخالفت‌هایی از سوی برخی از جمله مالکان زمین (اربابان) با این قضیه صورت می‌گیرد و آنها اصرار بر حفظ سنت سینه زنی دارند، اما حضور استادکاران و معدنکاران در نزد مالکین، آنها را قانع کردند که برای عزاداری محرم از زنجیر استفاده کنند و مراسم زنجیرزنی در نیم‌ور برگزار گردد. فردی به نام سیف الله اکبری، طریقۀ زنجیر زدن را به اعضای هیئت آموزش داد. نحوۀ زنجیر زدن ابتدا به این صورت بود که زنجیر را با دو دست نگه داشته بعد از یک ضرب زدن بر روی شانه، زنجیر را به طرف پائین برده و خم می‌شدند و دوباره زنجیر را بالا آورده و به شانه دیگری یک ضرب می‌زدند، ‌این روش تا چندین سال ادامه داشت تا اینکه روش فعلی که سه ضرب بر روی هر شانه بصورت ایستاده و صاف می‌باشد، مورد استفاده قرار می‌گیرد. پیراهن‌ها نیز به شکلی بود که دکمه‌هایش در پشت کمر قرار داشت و تا مدتها که می‌پوشیدند این دکمه ها باز بود ولی بعدها آن را می‌بستند. به مرور زمان افراد هیات برای خودشان زنجیر و لباس مشکی می‌خریدند.
پس از حضور یکسالۀ حاج سیف الله اکبری به عنوان مداح، او اعلام می‌کند که چون در شهر دلیجان هیات دارد نمی‌تواند برای هیئت ابوالفضل هم مداحی کند و برای دو سال خلیل رضایی مداح هیات شد. در سال دوم حاج محمود رئیس محمدی از آقای رضایی درخواست می‌کند تا یک نوحه بخواند که این امر در ابتدا با مخالفت او مواجه می‌شود چرا که نگران است تا حاج محمود جوان از عهدۀ این کار بر نیامده و مسئولین هیات به او معترض شوند.
حاج محمود رئیس محمدی اولین نوحه را با بلندگوی دستی در مقابل نخل می‌خواند. گویا این مداحی چنان تاثیر مثبتی بر همه می‌گذارد که بعد از آن مسئولین هیات از جمله آقای حسن اسلامی تصمیم می‌گیرند تا از سال بعد دیگر حاج محمود مداحی کند. بعد از آن حاج محمود رئیس‌محمدی به عنوان مداح هیات به کار خود ادامه می‌دهد و در این سالها بدون دریافت هیچ دستمزدی مشغول مداحی است. البته در طول این مدت دوسالی را بخاطر برخی اختلاف نظرها مداحی نکرده است، ولی حضورش همیشه با استقبال عزاداران نه تنها هیات ابوالفضل(ع) بلکه همۀ مردم شهر مواجه بوده است.
نخل برداری
ساختن تابوت‌های تمثیلی شهدا پیشنیه‌ای بسیار دور دارد. طبق روایات تاریخی، مردم سرزمین ماوراءالنهر تا نخستین دوره‌های اسلامی، هر ساله در مراسم یادمان سال مرگ سیاوش، قهرمان اسطوره‌ای ایران که خون پاکش به ناحق بر زمین ریخت تابوت او را می‌ساختند و در شهر می‌گرداندند.
محمدحسن سعیدی در کتاب مردم شناسی مراسم آیینی از نخل برداری اینگونه می‌نویسد: «نخل‌گردانی به معنای به حرکت درآوردن اتاقکی چوبی،که با پارچه های رنگارنگ و نمادین تزیین شده، به همراه دسته‌های عزادار در ایران پیشینه‌ای طولانی دارد .یکی از بارزترین، مهمترین، پرشورترین و مفصلترین مراسم آیینی در میان شیعیان جهان آیینهای عزاداری ماه محرم به خصوص در دهه اول این ماه، موسوم به دهه عاشوراست. معروفترین چنین مراسمی، نخلگردانی است که در آن دستگاهی بزرگ و حجیم به نام نخل را می‌آرایند و به نام تابوت امام حسین (ع) در ایام محرم به خصوص روز عاشورا می‌گردانند.»
«پس از تشکیل دولت صفویه در ایران و تصمیم آنها برای به رسمیت شناساندن دین تشیع در ایران، مراسم گوناگونی که همگی برای تحکیم دین تشیع در جامعه ایران نقش دارد، رواج بیش از پیش یافت تا توسط تشیع، صفویان دگربار بتوانند ایرانیان را گرد هم آورده و باور ایرانی را تقویت بخشیده و قدرتی فزآینده ایجاد نمایند. از این روی مراسمی همچون تعزیه خوانی، مدیحه سرایی، هیئت‌ها و دسته‌جات عزاداری به طور شفاف وارد آداب و رسوم و سنت‌های دینی ایرانیان شد، البته با این تفاوت که ایرانیان با ابزار همیشگی شان که هنرشان بود به این مراسم رنگ و بویی متفاوت بخشیدند.
از جمله مراسم عزاداری که با وسعت و شکوه زیادی، در نقاط گوناگون ایران و با تاثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص آن مناطق، به اجرا درآمد، مراسمی به نام نخل برداری و یا نخل‌گردانی است. هنوز مشخص نیست و کسی بطور دقیق نمی‌داند که معنای نخل چیست و این نخل نمادی از چیست. هر چند سخن و نشانه های گوناگونی را هر کس بنا بر دیدگاه و شرایط فرهنگی و اندیشه‌ای و جغرافیایی زمانه بیان نموده است، اما شاید بتوان گفت که نخل را مردم هر تیره و محلی بنا بر باور خود تعریف می‌کنند و خود این امر که این همه تیره به یک نشانه مشخص با باور خود می‌نگرند نشان از گوناگونی تیره ها اما یکپارچگی در عین احترام به باورهایشان در ایران است که بسیار زیباست. اما در واقع تشابه نخل به حجله،‌ چلچراغ عزا، محفه و تابوت و از همه مهمتر درخت سرو پارسی بخاطر چیست؟ درخت سرو از دیرباز در فرهنگ ایرانی بسیار مقدس و نشان سرافراز و سرسبزی در همۀ طول سال است بدون آنکه به زردی بگرود. سرو پارسی در برابر طوفانها سرش خم می‌شود اما نمی‌شکند. سرو در فرهنگ مردم ایران یعنی جاودانگی و رشادت و زندگی جاودانه و آزادگی که یادآور روحیه و ویژگی امام حسین (ع) نیز هست. این نخستین تعریفی است که برای نخل از طرف نیاکان و ابرار ارائه گردیده است.»
در کشور ما اصلی‌ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه و پر رمز و راز به طور عمده در شهرها و آبادیهای اطراف کویر مرکزی ایران به چشم می‌خورد یعنی از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور وبیابانک، اردستان، نایین و طبس و … .
یکی از مراسمی که در نیم‌ور و در عصر روز عاشورا برگزار می‌شود مراسم نخل برداری است. هیئات مذهبی در صبح روز عاشورا مسیر امام زاده صالح (ع) را طی می‌کنند و بعداز ظهر به مراسم عزاداری و نخل برداری می‌پردازند.
سال ساخت نخل نیم‌ور از آن چه در قبه‌های آن حک شده مربوط به سال ۱۲۶۱ هجری قمری(۱۲۲۴ هجری شمسی)مربوط به دوران قاجاریه می‌باشد. نخل ۱۲ پایه دارد که متعلق به ۱۲ نفر از کسانی است که در ساخت آن و یا تهیۀ لوازم آن مشارکت داشته‌اند، چون در آن زمان مردم از توانائی مالی آنچنانی برخوردار نبودند که یک نفر به تنهایی هزینه آنرا پرداخت کند بنابراین با مشارکت تعدادی از اهالی ساخته شده است.۲ پایه در جلو، ۲ پایه در عقب و ۴پایه در طرفین آن قرار دارند. اکنون نیز فرزندان آنان پایه‌دار نخل هستند. خانواده‌های سلطانعلی، ملااحمدی، محمدآقا محمدحسینی، حاج علی اسماعیلی، علی محمدکریمی، حاج محمد و حاج شکرالله ابراهیمی، حاج رضاکربلایی، حاج محسن بابایی، حاج حسین براتی، قدرت براتعلی وعزیزالله محمدی از پایه داران نخل نیم‌ور می باشند. البته برخی اهالی در تعدادی از پایه‌ها با پایه‌داران شریک هستند. در گذشته یک نفراز اهل سادات بر روی نخل می‌نشست و به نشانه تلاوت قرآن توسط سر جدا شده امام حسین (ع) بر نیزه، قرآن می خواند.
یک روایت نیز نقل گردیده که در روز عاشورا تعداد ۷۲ پایه که بروی آنها بصورت نمادین سر چوبی آغشته به پرمنگنات قرار داشته به عنوان یاران امام در دست عزاداران و معمولاً بچه‌ها، در جلوی هئیت عزاداری حمل می‌شده است. یک نفر بر روی نخل می نشسته و شروع به خواندن قرآن می‌کند، همانطور که می‌گویند سر مبارک آقا اباعبدالله حسین(ع) بر سر نیزه شروع به خواندن قرآن کرده، این اتفاق به این شکل بازسازی می‌شد. در حقیقت نخل نماد سر مبارک امام بوده است که یک نفر بر روی آن شروع به خواندن قرآن می‌کرده است.
نخل را در نخستین دهه ماه محرم و یا قبل از آن آذین می‌بندند. معمولاً یک نفر به عنوان بابای نخل و یا نخلی مسئولیت محل نخل را به عهده دارد. بابای نخل فردی است که برای آذین بندی نخل و بستن آن بسیار آزموده و با مهارت است و همان کسی است که در آخر مراسم، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه‌ای نزد خود تا سال آینده نگهداری می‌کند. همچنین در ایام دهه اول محرم مسئولیت محل نگهداری نخل و پذیرایی زائرین را بر عهده دارد. در نیم‌ور به مانند بسیاری از روستاها و شهرها کار نخل‌آرایی و نگهداری و مراقبت از اشیای تزیینی نخل، به یک خانوادۀ معیّن اختصاص دارد که این امر در نیم‌ور به عهدۀ خانوادۀ محمد حسینی می‌باشد، ‌هرچند که دیگران نیز در این امر مشارکت فعالی دارند.
«برای بستن نخل تمام بدنۀ آنرا با پارچه های سیاه و سبز و با شال و ترمه می‌پوشانند و سپس آن را با شاخه‌های گل و شمشاد و آینه آذین بندی می‌کنند و چند قبضه جنگ افزار از قبیل شمشیر، خنجر، دشنه سپر، کلاه خود، چند فانوس و چراغ لاله، شمع و یا چند بیرق (پرچم)کوچک و بزرگ بر آن نصب می‌کنند وگاهی بر روی نخل یک دستار سبز و شال کمر (نظر قربانی) و(چهل بسم الله) می‌آویزند.»
روز عاشورا نخل سیاه پوش آذین بسته را از محل استقرار خود در محله پا نخل بر سر شانه‌ها بلند کرده، با آداب خاصی در مسیر حدوداً۵۰۰ متری پای نخل تا خیابان ۱۷ شهریور میگردانند. مردان جوان و تنومند به زیر نخل می‌روند و چهار جانب آن را می‌گیرند و« یا حسین »گویان آن را بلند می‌کنند و دستگیره‌ها را روی پارچه‌ها یا بالشتک‌های پارچه‌ای که بر سر شانه‌های خود قرار داده‌اند، می‌گذارند. تعداد نخل‌کشان هم حدود ۴۰ تا ۵۰ نفر می‌باشد. البته در هنگام حمل آن تعداد زیادی از مردم اطراف آن حاضر شده و در طول مسیر، نخل را همراهی می‌کنندکه عملاً تعداد آنها بیشتر از این تعداد می‌باشد.