شنبه ۱۵ شهریور ۱۳۹۹   شماره ۱۳۱۷

نگاهی کوتاه به سیر زیبایی شناسی

از نظم و تناسب تا به ذهن مشاهده گر

رضا باجلان

آهنگساز و مدرس موسیقی

زیبایی نخستین ویژگی هنر است که به ذهن انسـان خطور می کند. اما زیبایی چیست؟ باید گذری داشت به اعصار گذشته و یافت نگرش در آن زمانه که اساس آن را از به وجود آمدن تقارن و تناسب می دانستند. زیرا در طبیعت جهان، از ضروریات و اصول زیبایی شناسی نوع دوگانگی آن می باشد مانند سیاه و سفید، نیکی و بدی و….. به گفته ارسطو این فرم های اصلی از نظم علوم ریاضی نشات می گیرند و همچنین آگوستین قدیس دلپذیر بودن یک امر هنری را تناسب آن می داند. در آینده تمامی این نظریات مبتنی بر اینکه امر هنری الزاما باید دارای تناسب باشد شکل دیگری به خود می گیرد. ارل آوشفتزبوری در قرن هفدهم اعلام کرد که زیبایی جز حقیقت نیست. به عقیده او اجزا و خطوط حقیقی زیبایی چهره را به وجود می آورند و نسبت های حقیقی زیبایی بناها را ایجاد می کنند. او می گوید چشم همین که شی در برابرش قرار گرفت آن را کشف می کند. البته سخن کلی در مورد نظم و کشف زیبایی از نظر انسان ناگزیر برای روشن شدن و دور ماندن از این امر مطلق که منجر به یک نوع نگاه باشد باید به جامعه شناسی هنر، مردم شناسی، تمدن ها و هنرهای قومیتی و…رجوع کرد‌. زیرا با وجود فراگیر شدن آثار هنری در سطح جهان و دیده شدن نسبی آن باز تفاوت های فاحش در نگاه به زیبایی و درک اثر هنری در فرد و اجتماع از هر نقطه جغرافیایی وجود دارد. نظریه نظم و تناسب در زیبایی شناسی بدون در نظر گرفتن کیفیت و نوع کشف زیبایی تا قبل از قرن هفدهم همچنــان ثابت می ماند.

ژان ژاک روسو در قرن هجدهم هنگامی که احساسات انسان های اولیه را با احساسات نوادگان متمدن مقایسه می کرد باز تصور زیبایی را به نظم منتسب کرد. اما باید خاطر نشان کرد که این نظریه ماندگار نماند و ثابت شد که نظم در تشخیص نمی تواند امری کاملا مورد استناد باشد.
در ۱۷۵۳ ویلیام هوگارت در کتابش خواننده را با ترسیم تصاویری که نظم و تناسب در آن هوشمندانه وجود داشت را هدایت کرد.هوگارت اعتقاد داشت که هر قدر یکنواختی و تناسب ظواهر با دقت بیشتری حفظ شود پس ذهن ما باید متوجه لذت بیشتری باشد؟جواب هوگارت منفی بود ما از نظم احساس خرسندی نمی کنیم .او با ترسیم شکل هایی به دور از تناسب در قامت کوتاهی و بلندی زیبایی را ترسیم کرد. در واقع او هندسه کلاسیک را نقد کرد.
این نوع نگاه رفته رفته حساسیت بیشتری پیدا کرد تا جایی که شوپنهاور در جمله ای به هشدار گفت، مراقب باش تا قضاوت عینی تو مانع قضاوت ذهنی تو نگردد. او این جمله را منحصرا در مورد زیبایی بیان نکرد.در ادامه می توان با جمله نیچه این نتیجه را گرفت که آفرینش را فقط از طریق مطالعه هستی اثر هنری می توان شناخت که عمیقا به درون انسان مرتبط است.
زیبایی شناسی از قرن هجدهم به بعد جنبه روانشناسی به خود گرفت. از آن جایی که عوامل اجتماعی حاکم بر ادراکات انسان اثرات مهمی در او بر جای می گذارد. می تواند در احساسات و بینش او از زیبایی موثر باشد.
نتیجتا کشف به این راه منتهی می شود که در واقع حس زیبایی شناسی فقط مختص به نظم و تناسب نمی تواند باشد و زمانی به دست می آید که ذهن در مجموعه ای از تحریکات ظاهر غیر منظم و بهم ریخته موفق به کشف یک نظم نسبی می گردد و خواستار دیدن زیبایی در فرم بی قاعده می باشد.
در ادامه از نگاه های مختلفی می توان این موضوع را بررسی کرد اما در این میان نگاه منصفانه می تواند نگاهی بر نظریه ایدئالیستی باشد.بخاطر اینکه می توان این تعبیر را بدون امر مطلق موجود در شکل و شناخت زیبایی در گذشته طرح کرد که مجموعه ایده ها یا احساسات ذهن هنرمند با توجه به ایده هایی در نوع زندگی، تاریخ و فرهنگ شخص و زیست اجتماعی مورد کنکاش قرار می گیرد و نتیجه ای نسبتا آزاد از نظر شخص بیننده و شنونده را در بر دارد.
مثالی در مورد موسیقی jazz می توانیم داشته باشیم که بهم ریختگی های زمانی دلیل بر بی نظمی این موسیقی نمی باشد. زیرا ریتم و هارمونی ها از نظم و فرمول خاصی در موسیقی تبعیت می کنند که همان فرم با قاعده می باشد و این تنوع فرمی از سادگی به پیچیدگی نمی تواند در ذهن شنونده او را در پازلی بهم ریخته و به دور از نظم قرار دهد.
امروزه کلیت این موضوع به این جا ختم می شود که باید به درون نگاه کرد و درنگی بر تمامی حالات انسانی داشت زیرا ارجعیت در تخیل انسان است که دریایی ناتمام شدنیست. محتوا دائما در حال تغییر است و زندگی فرهنگی و جامعه امروزی و آمدن نسل های جدید آن را به تغییر سوق می دهند حتی اگر فرم ثابت باشد محتوا قدرتی متفاوت در برداشت شخص از زیبایی دارد.
دیگر تشخیص و تحلیل از زیبایی در ذهن مشاهده گر وجود دارد و در خصوص اندازه ها و نسبت ها آن ویژگی ها توافق سابق در گذشته را ندارند چون عقیده ها پا به میدان می گذراند و به اندازه روان های انسان برداشت های متفاوت از این موضوع به دست می آید.