نگاهی به سینمای دفاع مقدس در ایران/جنگ، جنگ است

شنبه ۳ مهر ۹۵ شماره ۴۲۳
وقایع استان:
در طول تاریخ جنگ های متعددی صورت گرفته، جنگ هایی که بر همه ابعاد زندگی بشر تاثیر گذاشته است، هنر یکی از بخش هایی است که در طول تاریخ متاثر از عوامل مختلفی بوده، جنگ یکی از این عوامل و مهم ترین آن هاست، مسئله ای که بستر پدید آمدن برخی ژانرها و سبک ها شده است. نقاشی، ادبیات و سینما بیشترین تاثیر را از جنگ گرفتند و هنرمندان تمام التهاب، وحشت و آنچه، که رهاورد جنگ برای مردم بود را در قالب رنگ ها، کلمات و تصویر از نگاه خود ثبت کردند، هنری که در واقع ضدجنگ بود و آن را سرزنش می کرد. سینما یکی از هنرهایی است که به دلیل تصویری بودن و خاصیت همذات پنداریش ابعاد بیشتری از جنگ را منعکس کرده است، فیلم های مستند از جنگ و فیلم های داستانی ای که بسترهایی واقعی دارند؛ جنگ های جهانی، جنگ های داخلی، جنگ های منطقه ای همیشه زخم های خود در طول تاریخ را به جا گذاشته اند و حالا هنر می تواند آن ها را از زاویه دیگری بازبینی کند.
برای کشور ما نیز که در طول تاریخ معاصر آوردگاه جنگ های مختلف بود و حتی بی طرفی اش نیز او را از گزند آتش و وحشت دور نمی کرد، جنگ های مختلف یادگارهای تلخ مختلف گذاشت؛ اما مهم ترین جنگ معاصر در ایران هشت سال جنگ تحمیلی بود، جنگی که این روزها سالگرد آغاز آن است، جنگی که بعد از گذشته چند دهه هنوز آثارش در زندگی روزمره مردم این مرز و بوم قابل مشاهده است؛ اما همانطور که اشاره شد این جنگ نیز مانند تمامی جنگ ها تاثیرخود را بر انواع هنر به جای گذاشت و هم اکنون ما در هنر خود با ژانری بنام دفاع مقدس رو به رو هستیم ژانری که به هشت سال جنگ تحمیلی ایران و عراق مربوط می شود به وقایع آن، پیامدها و تاثیراتش. سینما و ادبیات بیشترین حجم آثار دفاع مقدس را به خود اختصاص داده اند و در این میان معمولا سینمای دفاع مقدس با اقبال بیشتری رو به رو بوده است. در ادامه به بررسی سینمای دفاع مقدس در ایران می پردازیم ژانری که در سینمای جهان شمول جنگ قرار می گیرد.
ژانر جنگی یکی از مهمترین، باسابقه‌ترین و استراتژیک‌ترین ژانرهای سینمایی در جهان است. به‌طوری که فیلم «تولد یک ملت» به کارگردانی «دیوید وارد گریفیث» نخستین فیلم تاریخ سینماست که به صورت جدی و همه‌جانبه به موضوع جنگ پرداخته است. این فیلم در سال ۱۹۱۵ یعنی در نخستین سال‌های اختراع سینما ساخته شد و این نشان می‌دهد که سینمای جنگ تا چه حد دیرپا و قدیمی است؛ اما بسیاری معتقدند که سینمای دفاع مقدس ویژگی هایی دارد که آن را از سینمای جنگ و تعریف کلی آن جدا کرده و این تفاوت را در محتوا و نوع نگاه آن می دانند هر چند که که این اعتقاد نمی تواند به طور کلی درست باشد زیرا جنگ در ذات خود جنگ است و هیچ جیز نمی تواند آن را از دیگری متمایز کند، بهرحال سینمای دفاع مقدس در ایران با فیلم «مرز» به کارگردانی جمشید حیدری تنها کمتر از چند ماه از شروع جنگ در اواخر سال ۵۹ کلید خورد.
مرز روایت اهالی یک روستای مرزی است که در برابر هجوم ارتش دشمن مقاومت کرده و با کمک یک استوار اخراجی ارتش به نام مختار آموزش نظامی می‌بینند. آن‌ها سرانجام با رهبری مختار بر ارتش دشمن پیروز می‌شوند. مرز از آن دسته از فیلم هایی بود که نگاه و رویکرد آن به جنگ در فیلم هایی چون پایگاه جهنمی، عقاب ها، برزخی ها، گذرگاه و … تکرار شد و اهمیت آن در تقویت روحیه عمومی مردم در روزهای آغازین جنگ بود و خیلی زود در میان مردم جایگاه خود را پیدا کرد.
اما سال ها بعد نگاه به جنگ تغییر کرد و شاهد خلق فیلم هایی مثل «دیار عاشقان»، «پرواز در شب»، «دیده بان» و «مهاجر» بودیم. فیلم هایی که واقعی تر به جنگ نگاه می کرد و نگاه معنوی تری نیز به جنگ داشت.
شاید نام سینمای دفاع مقدس از همین فیلم ها آغاز شد و نام کارگردان هایی چون حاتمی کیا از همان روزها بعنوان کارگردانان این ژانر مطرح شد؛ به هر روی دهه ۶۰ سینمای ایران دهه‌ای پر از اتفاقاتی بود که سینما با آن شکل می‌گرفت. دهه‌ای که بیشترین فیلم‌های جنگی در آن دوره با کمترین امکانات ساخته می‌شد و به پرده سینماها می‌آمد. اکثر فیلم‌های جنگی یا توسط کارگردان‌هایی ساخته می‌شد که خود سابقه جبهه و جنگ داشتند و مدیوم سینمای جنگ را می‌شناختند و یا مستندهای جنگی را به فیلم‌های خود راه می‌دادند.
فیلم‌ها با همان مضمون همیشگی جنگ ایران و عراق شکل می‌گرفت با خط داستان‌های متفاوت، فیلم هایی چون «کانی مانگا»، «باشو غریبه کوچک»، «تویی که نمی شناختمت»، «گروهبان» و… که هنوز در یادها مانده است.
ولی سینمای دفاع مقدس راه خود را ادامه داد و با پایان جنگ از جبهه ها خارج و بیشتر به آنچه آثار و تاثیر جنگ بود پرداخت. فیلم هایی که هنوز ساخت آن ادامه دارد و البته گاه شاهد نگاه هایی خاص تر و پرداخت به وجوهی از جنگ در برخی از آن ها هستیم که قابل توجه است. این تغییر مسیر در دهه هفتاد بسیار پررنگ بود، این دهه یکی از پرکارترین دهه‌های سینمای جنگ و دفاع مقدس نام گرفت. بیشتر فیلم‌های ایرانی در آن زمان بر اساس موضوع جنگ ساخته می‌شد و ماراتن فیلم‌های جنگی به راه افتاد. فیلم هایی چون از «کرخه تا راین»، «بازی بزرگان»، «پرواز از اردوگاه»، «روبان قرمز»، «برج مینو»، «عملیات کرکوک»، «آژانس شیشه ای» و …
اما دهه ۸۰ یکی از کم رونق‌ترین دهه‌ها در ساخت فیلم‌های جنگی بود و آثار سینمای جنگ در دهه ۸۰ نتوانست همانند دوره‌های پیشین مورد توجه قرار بگیرد. هر چند در این سال ها شاهد ساخت فیلم هایی بودیم که عریان تر و تلخ تر به آثار اجتماعی جنگ می پرداختند،« قارچ سمی»، «دوئل»، «میم مثل مادر»، «گیلانه»، «به نام پدر»، «اتوبوس شب»و «سیزده ۵۹» از جمله فیلم های این دهه بود.
دهه ۹۰ نیز فیلم هایی چون «شیار ۱۴۳»، «بوسیدن روی ماه»، «چ»، «شور شیرین»، «روزهای زندگی» و این اواخر فیلم های چون «ایستاده در غبار» و «ماهی سیاه کوچولو» از جمله فیلم های سینمای دفاع مقدس ایران بوده است. البته در این میان نباید از نقش برجسته و پررنگ شهید مرتضی آوینی در ساخت مجموعه مستندهای روایت فتح گذشت.
اما مسئله ای که این روزها بسیار مورد توجه است این است که سینمای دفاع مقدس در کشور ما هنوز نتوانسته است مانند روزهای آغازش مورد توجه باشد و دچار آسیب ها و پاشنه آشیل هایی است و هم اکنون با وجود ساخت چند صد فیلم در این ژانر نام تعداد اندکی از آن ها در اذهان مردم باقی مانده است و فقط نام فیلمسازانی چون حاتمی کیا، رسول ملاقلی پور، درویش و کمال تبریزی آن ها را یاد این نوع سینما می اندازد.
شاید اولین ترمز و مشکل در این ژانر دادن صفت دفاع مقدس به آن باشد، شاید اگر این سینما با همان نام جنگ کار خود را ادامه می داد و در چارچوب و تعریف هایی قرار نمی گرفت پرداخت به آن و سوژه های مرتبط به آن خیلی عمیق تر و آسان تر بود و برخی محدودیت ها را برای فیلمساز ایجاد نمی کرد. همین نام شاید آن ها را به سمتی سوق دهد که در مواردی دچار شعار زدگی شوند در حالیکه یک نگاه بی طرفانه بهتر می توانست آنچه اثرات و آسیب های جنگ بود را به تصویر کشید. امروز دیگر زمان پرداخت مستقیم به جنگ نیست و باید سینمای دفاع مقدس نیز با تمام آنچه در دنیا به روز شده است، خود را هماهنگ کند تا مورد اقبال قرار گیرد.
اگر به فیلم سازان اجازه دهیم که به مقوله دفاع مقدس ازجنبه های متفاوت و با دید آسیب شناسی وتحلیل نگاه کنند، قطعا، نتیجه بهتر خواهد شد مسئله ای که این روزها دیگر شاهد آن نیستیم و سینمای دفاع مقدس تبدیل به یک تکرار و روزمرگی شده و دیگر مورد توجه نیست.