نگاهی به آثار «صادق چوبک» به بهانه سالروز تولدش/ واقع گرای افراطی

چهارشنبه ۱۴ تیر ۹۶ شماره ۶۲۲
***
وقایع استان
***
امروز سالروز تولد صادق چوبک است نویسنده ای که از نسل اول داستان نویسان ایرانی می باشد. چوبک علاوه بر داستان نویسی نمایشنامه می نوشت و کار ترجمه هم می کرد. او از دوستان صادق هدایت بود و بزرگ علوی یکی از مشوقین او در داستان نویسی بود. چوبک پس از جمال‌زاده و هدایت از پیشگامان شکستن سنت ادبیات مؤدب در ایران است، سنتی که باعث می‌شود بخش گسترده‌ای از واقعیت‌ها و بدبختی‌ها نادیده گرفته شود. داستان نویسی چوبک شاخصه های خاص خود را داشت هر چند در ابتدا بسیار تحت تاثیر صادق هدایت بود ولی بتدریج با جدیت در داستان نویسی و البته نوع نگاهش به زندگی زبان خود را پیدا کرد و تصویر سازی خوب از ویژگی های زبان گزنده اش شد. داستان های او ویژگی های خاص خودش را دارد و شخصیت ها در به وجود آمدن شرایط خود مقصر اصلی بودند او برای شخصیت ها دل نمی سوزاند و روایت هایش تلخ و رئال بود.
نخستین مجموعه داستان‌های کوتاه چوبک «خیمه‌شب بازی» نام دارد. این مجموعه در بردارنده‌ داستان‌های نفتی، گل‌های گوشتی، عدل، زیر چراغ قرمز، آخر شب، مردی در قفس، پیراهن زرشکی، مسیو الیاس، اسائه‌ ادب، بعد از ظهر آخر پاییز و یحیی است که در سال ۱۳۲۴ منتشر شد. غریزه، خرافه، اعتیاد، مرگ، نفرت، درد، حرامزادگی، طرد‌شدگی، دروغ، ریا، فساد، خیانت، فقر، جهل و بی‌سوادی، موضوع مرکزی قصه‌های مجموعه‌ خیمه‌شب‌بازی است؛ این داستان‌ها در محیط‌هایی مانند خانه، کوچه و خیابان، فاحشه‌خانه، میکده، مرده‌‌شوی‌خانه و کلاس درس می گذرد.
دومین مجموعه داستان‌های کوتاه چوبک «انتری که لوطیش مرده بود» نام دارد. این مجموعه که در سال ۱۳۲۸ منتشر شد، دربردارنده‌ سه داستان کوتاه با نام های «چرا دریا طوفانی شده بود»، «قفس» و «انتزی که لوطی اش مرده بود» و یک نمایشنامه به نام «توپ لاستیکی» است. موضوع داستان‌های این مجموعه اسارت، محکومیت، ترس و آزادی است.
سومین مجموعه‌ داستان کوتاه چوبک با نام «روز اول قبر»در مرداد ماه ۱۳۴۴ منتشر شد. در این مجموعه ده داستان کوتاه و یک نمایشنامه به نام هفخط فراهم آمده است. حرامزادگی، جهل و خرافه و ندانم‌کاری، بی‌رحمی، فقر و گرسنگی، بی‌پناهی، مرگ، وحشت از تنهایی موضوع اصلی این قصه‌هاست. داستان‌‌های مجموعه‌ «روز اول قبر» در بردارنده‌ فضای وحشت از تنهایی و مرگند و به همین جهت برخی از منتقدان آنها را فاقد تازگی و نیرومندی داستان‌های اولیه‌ چوبک می‌دانند و توجه چندانی به آنها معطوف نمی‌دارند.
«چراغ آخر» چهارمین و آخرین مجموعه‌ داستان کوتاه چوبک است که در اسفند ماه ۱۳۴۴ منتشر شد. این مجموعه در بردارنده‌ ۹ داستان کوتاه و یک شعر بی‌وزن به نام «ره‌آورد» است؛ موضوع این داستان‌ها شیادی، خرافه‌پرستی، دزدی، فقر و گرسنگی، اخلاق‌گراییِ دروغین، لاابالیگری، عشق، غریزه، سرگشتگی و رهاشدگی، درد و اندوه فلسفی درباره مرگ، ستم تاریخی، ستیزِ همواره نیکی و بدی و خیانت است.
چوبک رمان هایی نیز دارد که برخی از آن ها در سینما نیز اقتباس شده اند از جمله « تنگسیر» که به نظر می رسد تصویری از نوع زندگی و روابط در زادگاهش جنوب کشور است. چوبک در مرداد سال ۱۳۴۲ داستان بلند تنگسیر را منتشر می‌کند. این داستان روایت واقع‌گرایانه‌ سرگذشت زایرمحمد تنگستانی است. او مقداری پول را که حاصل سال‌ها زحمت اوست به بزازی می‌سپارد تا از سود آن بهره‌مند شود، بزاز با همدستی سه نفر دیگر پول او را می‌برند، زایرمحمد از راه‌های مسالمت‌آمیز راه به جایی نمی‌برد، شکایت و دادخواهی نیز بی‌نتیجه است، او تصمیم می‌گیرد تا حق خویش را از آنها بازستاند. یکی‌یکی به سراغ آنها می‌رود و هر چهار نفر را می‌کشد، سپس از راه دریا با زن و فرزندانش فرار می‌کند.
«سنگ‌صبور»دومین داستان بلند و آخرین اثر داستانی منتشر شده‌ صادق چوبک است که در سال ۱۳۴۵ ش انتشار یافت. سنگ‌صبور قصه‌ زندگی فلاکت‌بار بیرونی و درونی چند شخصیت است که در شیراز در خانه‌ای اجاره‌ای می‌گذرد. بنیان رمان سنگ‌صبور بر بستری واقعی و تاریخی در شیراز نهاده شده است. آدم‌های این داستان همان شخصیت‌های معهود و آشنای قصه‌های دیگر چوبک‌اند اما تکنیک‌ ویژه چوبک از تکراری شدن آنها جلوگیری کرده است. در خصوص ترجمه های وی باید گفت «آدمک چوبی» نوشته کارلو کولودی، شعر «غراب» سروده ادگار آلن‌پو؛ «داستان‌های عشقی هندو» و «پیش از شناسایی» اثر یوجین اونیل ار جمله ترجمه های وی است.
چوبک همچنین دو شعر «آهِ انسان» و «ره‌آورد» را دارد که اولی در چاپ‌های بعدی خیمه شب‌بازی و دومی در مجموعه «چراغ آخر» آمده‌اند هر دو شعر آزاد و بی‌وزنند که در آنها از عنصر آهنگ استفاده شده است، در این شعرها دغدغه‌های فکری و فلسفیِ همیشگی چوبک با زبانی شاعرانه بیان شده است.