شنبه ۱۹ مهر ۱۳۹۹   شماره ۱۳۳۲

مهمان ناخوانده

درباره اختلالات طیف اوتیسم در کودکان/بخش دوم

داود کشوری

متخصص اوتیسم و عضو انجمن مشاوره استان مرکزی

در ادامه مبحث هفته گذشته، نشانه های اصلی ومشترک و برخی از نشانه های فرعی اختلالات طیف اوتیسم اشاره خواهد شد.
الف- فرد مبتلا به اختلالات طیف اوتیسم به طور دائم و در موقعیت های مختلف در ارتباط اجتماعی و تعامل اجتماعی مشکل دارد: فرد در تقابل اجتماعی- هیجانی نقص دارد ، فرد در رفتارهای ارتباطی غیرکلامی که برای تعامل اجتماعی ضرورت دارند نقص دارد، فرد در ایجاد ، حفظ و درک روابط میان فردی نقص دارد.
ب- مجموعه ای از رفتارها ،علایق و فعالیت های محدود وتکراری از خود نشان می دهد: فرد حرکات فیزیکی کلیشه ای داردو یا از اشیا همیشه به یک شکل استفاده می کند، فرد به شدت پایبند روتین است، رفتارهای کلامی و غیر کلامی او نظم و ترتیب خاصی دارد و به شدت در برابر تغییر مقاومت نشان می دهد، واکنش افراطی یا تفریطی در مقـابل محرک های حسی یا علاقه غیر معمولی به بعضی جنبه های حسی محیط دارد.
ج- علائم باید در نوزادی و خردسالی حضور داشته باشند.
و برخی از علائم فرعی مانند نقص در ذهن خوانی و یا درک نیات دیگران، نقص در توجه اشتراکی، عدم تمایل به بازی گروهی ، عدم واکنش به نام خود و ….
ویژگی های مربوط به مهارتهای اجتماعی و بازی در اختلال طیف اوتیسم:
کاستی در تقابل هیجانی-اجتماعی
دشواری در برقراری مکالمه منعطف و دوسویه
ناکامی در شروع تعامل اجتماعی و پاسخ به آن
ناهنجاری در تماس چشمی،استفاده از ژست های رفتاری و زبان بدن
دشواری در درک و تفسیر ژست های رفتاری و زبان بدن دیگران
حالات چهره ای غیرمعمول
مشکل در پرورش و حفظ رابطه دوستانه
ناکامی در تنظیم رفتارها بر اساس موقعیت های اجتماعی
دشواری در انجام بازی تخیلی
انجام رفتارهای تکراری و کلیشه ای در استفاده از اشیا که به بازی طبیعی شباهتی ندارد.
چسبندگی غیرقابل انعطاف به آداب و رسوم و اصرار بر یکنواختی
علاقه بسیار شدید و یا بسیار محدود به اشیا و فعالیت ها
رفتار درمانی در اختلالات طیف اوتیسم
اکثر برنامه های آموزش رفتار تلاش می کنند مهارت های خود یاری ، اجتماعی و ارتباطی به وجود آورند، زیرا در غیر این صورت افراد اوتیستیک همیشه محتاج دیگران به دیگران خواهند بود و به مراقبت در تمام طول عمر نیاز خواهند داشت.اکثر روش های آموزش رفتار بر اصول شرطی سازی استوار است و درمانگران سعی میکنند مهارت های رفتاری اولیه مثل توجه (تماس چشمی)، توالت رفتن، رفتارهای خودیاری پیشقدم شدن در تعاملات اجتماعی با همسالان و بزرگسالان، بازی کردن با همسالان را در کودکان مبتلا تقویت کنند. از این روش ها برای کاهش فراوانی رفتارهای مختل کننده و نامناسب مثل اوقات تلخی های بهانه گیرانه، خودزنی، رفتارهای تکراری و واکنش های پرخاشگرانه نیز می توان استفاده کرد. برخی از روش های رفتار درمانی مبتنی بر آموزش عبارتند از: روش پی ار تی که یک نوع رفتار درمانی بر اساس اصول تحلیل رفتار کاربردی است و از فرصت های عادی و طبیعی یادگیری استفاده می کند. روش ای بی ای، روش تیچ، تصاویر پکس و…. .
روش های ایجاد رفتارهای تازه در کودکان دارای اوتیسم:
روش شکل دهی، روش زنجیره سازی
شکل دهی، در این روش رفتار مورد نظر از پیش در خزانه رفتاری فرد وجود ندارد،نمیتوانیم منتظر وقوع رفتار دلخواه بمانیم تا بعد به تقویت آن بپردازیم. در این روش یکی از رفتارهایی که شباهت اندکی به رفتار هدف دارد انتخاب می کنیم و کار خود را از این نقطه شروع میکنیم. این روش بر فن (تقویت تفکیکی) استوار است، تقویت تفکیکی فنی است که توسط آن مربی یا والدین به تقویت اجزایی از رفتار که مفید تشخیص می دهند می پردازند و اجزای نامربوط را،با تقویت نکردن،به خاموشی می سپارند. برای مثال آموزش رسم دایره به کودکان مثالی از کاربرد روش شکل دهی با استفاده از فن تقویت تفکیکی است.برای این منظور، ابتدا هرگونه شکلی را که کودک رسم می کند که تا اندازه ای به دایره شبیه است تقویت می کنیم،اما پاسخ های دیگر او را که به دایره شباهت ندارند تقویت نمی کنیم. در مرحله بعد تنها آن پاسخ های کـــودک را تقویت می کنیم که شباهت بیشتری با دایره دارند.و سرانجام تنها کشیدن یک دایره کامل را از سوی کودک می پذیریم و تقویت می کنیم.
-روش زنجیره سازی، در این روش اجزای ساده رفتاری به دنبال هم قرار داده می شوند و از ترکیب آنها یک رفتار پیچیده تر ظاهر می گردد و به ۳ شکل صورت می گیرد -۱ ارائه تکلیف کامل -۲زنجیره سازی مستقیم -۳ زنجیره سازی معکوس
در روش ارائه تکلیف کامل، یادگیرنده در هر کوشش همه مراحل را از اول تا آخر عمل می کند و به انجام این کار ادامه می دهد تا اینکه بیاموزد همه مراحل کار را از اول تا آخر درست انجام دهد. در زیر مثالی از زنجیره سازی مستقیم و معکوس آورده شده است:
آموزش شلوار به پا کردن
۱برداشتن شلوار از قفسه لباس
۲ با دست نگهداشتن شلوار به گونه ایی که روی آن به طرف مقابل فرد باشد.
۳ یک پا را در شلوار فرو کردن.
۴ پای دیگر را در شلوار فرو کردن.
۵ شلوار را تا زانوها بالا کشیدن.
۶ شلوار را تا ران ها بالا کشیدن.
۷ شلوار را به طور کامل تا کمر بالا کشیدن.
۸ بستن دکمه یا زیپ شلوار.
برای اینکه با روش زنجیره سازی معکوس این مراحل را به کودک یاد دهیم،ابتدا باید از مرحله آخر شروع کنیم.برای این منظور مربی شلوار را به پای کودک می کند و آنرا تا کمر او بالا نمی کشد و تنها زیپش را نمی بندد.انگاه به کودک یاد می دهد چگونه زیپ شلوارش را ببندد.در مرحله بعد به کودک آموزش می دهد تا شلوار را از روی ران ها تا انتها بالا بکشد و زیپش را ببندد، این ترتیب تا وقتی به مرحله یک برسد ادامه میابد. به یاد داشته باشید که پس از تسلط کودک بر هر مرحله سراغ مرحله بعد می رویم.
آموزش انعطاف پذیری و تاب‌آوری به کودکان مبتلا به اوتیسم
به دلیل اینکه انعطاف‌پذیری و تاب‌آوری مهارت‌های بسیار مهم برای زندگی مستقل هستند، خیلی مهم است که این مهارت‌ها آموزش داده و تمرین شوند. با این فرض در اینجا چندین راهکار برای آموزش انعطاف‌ پذیری و تاب‌آوری برای خودتان یا فرد مورد علاقه‌تان که مبتلا به اوتیسم هست، وجود دارد.
۱. روی مهارت‌هایی که به شما کمک خواهد کرد که در برابر اضطراب یا آشفتگی افراد مبتلا به اوتیسم آرام و حمایتگر باشید، کار کنید:واقعیت این است که بسیاری از افراد مبتلا به اوتیسم ترجیح می‌دهند کارها را به روش خودشان انجام دهند و هنگامی که با شرایطی مواجه می‌شوند که نیاز به انعطاف‌پذیری دارد، ممکن است نگران شوند. اگر شما هم با ناراحتی با آنها رفتار کنید شرایط از کنترل خارج می‌شود و به آشفتگی شدید دو طرف منجر می‌شود و احتمالاً باعث بازگشت به انجام تکراری قبلی می‌شود. اگر شما مراقبه، تنفس عمیق و همدلی را تمرین کنید به شما کمک می‌کند که شکیبایی و نگرش مثبت خود را حفظ کنید.
۲. آموزش انعطاف‌ پذیری در محیط‌های شخصی یا در جمع دیگران:تا زمانی که شما فرزندتان را تشویق نکنید که با اولین دوچرخه‌شان وسط خیابان شلوغ تمرین کنند، شما نباید انعطاف‌پذیری و تاب‌آوری را در وسط مرکز خرید تمرین کنید. خانه‌ی خودتان، یا خانه‌ی دوستی که وضعیت شما را درک می‌کند می‌تواند مکان خوبی برای شروع باشد.
۳. پاسخ‌های مناسب به ناکامی و اضطراب را تمرین کنید و الگو قرار دهید:بی‌گمان شما می‌دانید که هر کسی با ناکامی‌ها روبه رو می‌شود و باید با واقعیت کنار بیاید. اما کودک مبتلا به اتیسم ممکن است این را نداند. این سودمند است که از ناکامی‌های واقعی یا شبیه‌سازی شده الگوبرداری کنند و پاسخ های مناسب دهند. داستان‌های اجتماعی نیز می‌توانند به کودکان مبتلا به اتیسم کمک کنند تا برای شرایط دشوار آماده شوند.
۴. هنگامی که در شرایطی انعطاف‌پذیر بودن لازم است از طریق فراهم کردن گزینه‌های راحت‌الاجرا و واضح به آرامی شروع می‌کنیم:تفکر خلاقانه برای همه دشوار است. هنگامی که روی انعطاف‌پذیری کار می‌کنید این مفید است که با گزینه‌های مشخصی شروع کنید که از بین آنها انتخاب کند. برای مثال: من خیلی متأسفم برای شام هات‌داگی که انتظارش را داشتی نداریم، تو باید ناامید شده باشی، اما به جای آن مرغ سوخاری دوست داری یا همبرگر؟
۵. شرایط محدود و کم خطر را انتخاب کنید که انعطاف‌پذیری را تمرین کنید:تغییرات شدید برای همه ما سردرگم کننده است. بنابراین شرایطی را انتخاب کنید که برای شما و کودکتان کم خطر باشد.
۶. از دیگران را کمک بگیرید که از انعطاف‌پذیری و تاب‌آوری حمایت کنند:در دنیای واقعی والدین همیشه نمی‌توانند حمایت‌کننده باشند و انعطاف‌پذیری و تاب‌آوری را تسهیل کنند. بنابراین لازم است که از دیگران مانند خواهر برادرهای کودکتان و افراد دیگر استفاده کنید تا بعضی از تمرین‌ها را انجام دهند.
۷. گزینه‌هایی را مهیا کنید که احتمال دارد شما به آنها نیاز داشته باشید:حتی با آمادگی و تمرین، تغییر غیرقابل انتظار می‌تواند ما را نیز ناخشنود کند. برای این احتمال هر زمانی که می‌توانید آماده باشید.
اختلال اتیسم و مشکلات خانه‌نشینی
در دوران خانه نشینی، خانواده‌هایی که کودکان و نوجوانان اتیسم دارند با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند. مشکلاتی که ممکن است ما با آنها آشنایی نداشته باشیم؛ ولی اگر در همسایگی یک کودک اتیسم زندگی می‌کنیم بهتر است آنها را درک کنیم و مشکلات را برایشان ۱۰ برابر می‌کنیم.
۱. پایین بودن آستانه‌ی تحمل: شیوع کرونا و خانه‌نشینی شوک بزرگی برای سبک زندگی همه‌ی افراد جامعه بود. ما به عنوان افراد عادی برای ذهن خود تنوع به وجود می‌آوریم تا کمتر متوجه تغییر سبک زندگی و عادت‌ها شویم. بهتر است به صراحت بگوییم هیچ یک از تکنیک‌هایی که برای افراد عادی کارساز است به درد بچه‌های اتیسم نمی‌خورد. با برهم خوردن سبک زندگی و کارهای روتین، بچه‌های اوتیسم دچار استرس و نگرانی بسیار می‌شوند.
آستانه‌ی تحمل‌شان به شدت پایین می‌آید سپس پرخاشگر می‌شوند. اگر فرد در سن نوجوانی باشد اختلالات هورمونی هم به آن اضافه می‌شود و ممکن است پرخاشگری‌ها به برخورد فیزیکی با اعضای خانواده و خودزنی نیز برسد. خانواده‌ها باید خیلی به این موضوع حساس باشند و راه‌کارهایی را به او معرفی کنند که برایش جذاب باشد و موجب حواس‌پرتی شود.
۲. آموزش و درمان برای بچه‌های اتیسم: با تعطیل شدن مراکز عمومی، مراکز توان‌بخشی نیز تعطیل شدند. در دوره‌های درمان و یادگیری حتی چند روز هم بر بچه‌های اتیسم اثر می‌گذارد چه برسد به چند ماه. اغلب‌ خانواده‌ها باید خودشان مسئولیت آموزش را به عهده بگیرند و فرزندشان را آموزش دهند؛اما بسیاری از دوره‌ها را پزشک معالج انجام می‌دهد و از حیطه‌ی دانش خانواده‌ها خارج است.
مادری درباره‌ فرزند اوتیسم خود نوشته بود که فرزندش دچار وسواس فکری است و طی چندین دوره تخصصی بالاخره توانسته بود پیشرفت‌های خوبی داشته باشد؛ اما در این دوره شیوع کروناویروس باید برای خودمراقبتی، مدام به او بگوییم اگر به جایی دست می‌زند دست‌ها را بشوید. با این کار تمام آن دوره‌های درمان از ذهن کودک اوتیسم شسته شد. برخی از کودکان اوتیسم توانایی تعمیم ندارند و باید تک به تک به آنها بگویی که؛ دست به دکمه آسانسور نزن، دست به نرده‌ نزن، دست به در نزن و غیره. چنانچه موردی را از قلم انداخته باشید، کودک اوتیسمی توانایی اسنتباط ندارد و نمی‌داند نباید دست به دیوار، زنگ یا وسایل دیگر هم نزند و همین موضوع، خودمراقبتی در افراد اتیسم را سخت می‌کند.