چهارشنبه ۱۹ خرداد ۱۴۰۰  شماره ۱۴۲۹

سه گانه شهری

چرا باید برنامه ریزی های شورای ششم شهر اراک بر اساس آینده پژوهی در برنامه ریزی و مدیریت توسعه شهری باشد؟

دکتر حسین معافی

دکتری برنامه ریزی
مدرس دانشگاه فرهنگیان اراک

شهر به عنوان کانون تجمعات انسانی، دائم در حال تحول و تغییر است. تحولات شهری همواره سبب شکل گیری چالش هایی خواهد شد که بر سرنوشت زندگی افراد ساکن در شهرها اثرگذار خواهد بود. از این رو ما تا جایی که بتوانیم باید آینده را در چـارچوب مدل های آینده پژوهشی و با رویکـرد برنامه ریزی شهری قابل فهم کرده تا از چالش های پیش رو با حداقل آسیب پذیری عبور نمائیم. امروزه آینده پژوهی در تمامی حوزه ها با سرعتی شتابان در حال ارتقای جایگاه خود در فرآیندهای تصمیم گیری و سیاست گذاری دولت ها و سازمان ها است. این مسئله سبب شده است که آینده پژوهان در پی طراحی الگوها و فرآیندهایی برای اجرای اثربخشی آینده پژوهی در حوزه شهری بوده و با این کار می کوشند تضمینی برای نتایج پروژه های آینده پژوهی فراهم سازند.
آینده پژوهی شهری شامل سه گانه شهر خلاق، برنامه ریزی فرهنگی و توسعه پایدار می باشد. مفهوم شهر خلاق در دهه ۸۰ و ۹۰ عمدتاً با تأکید بر توسعه فرهنگی و اجتماعی در شهرها به منظور افزایش کیفیت زندگی شکل گرفت. این مفهوم از سوی یونسکو در دهه های ۸۰ و ۹۰ عمدتاً با رویکرد توجه به مسائل فرهنگی و اجتماعی رونق یافت. از این رو بهره گیری از مفهوم خلاقیت و نوآوری به عنوان موتور محرک رشد اقتصادی در شهرها و توسعه آنها در رویکرد شهر خلاق مستتر گردید. در ادامه با پیوند مفاهیم اقتصادی مانند نظام نوآوری ملی و نظام نوآوری منطقه ای با این مفهوم باعث شکل-گیری مفهومی جدید از شهر خلاق شد. توسعه فرهنگی یکی از مهمترین وجوه توسعه پایدار است که به رغم اینکه تحت تأثیر رکن اجتماعی توسعه پایدار قرار گرفته، نباید از اهمیت بنیانی آن غافل شد. فــرهنگ همچون چتری بر سر کلیه نهادهای اجتماعی (حکومت، اقتصاد، دین، علم، خانواده، آموزش) در زندگی روزمره اثرات خود را برجای می گذارد.
برنامه ریزی ابزار هرگونه اقدام در زمینه توسعه فرهنگی است. برنامه ریزان توسعه نیازمند آگاهی درونی از اجتماع و کشورشان هستند، نه فقط به این دلیل که آنها را قادر به تطابق سیاست های اقتصادی با نیازها و آرزوهای مربوط به جامعه سازد، بلکه به منظور کنترل و به کارگیری موفقیت آمیز نیروهای پویایی که قابل تعریف نیستند، اما هویت مـردمی را می سازند و از اجزای راهبردی هر فرهنگی هستند.
برنامه ریزی فرهنگی؛ عبارت است از: طراحی مجموعه ای از رفتارها، کنشها و واکنش ها، اقدامات و تدابیر برای مسائل فرهنگی بر اساس یک آینده محتمل و یا متصور. برنامه ریزی فرهنگی ملاک تصمیم گیری های اجرایی فرهنگی است. نگاه انسان محور در حوزه آینده پژوهی به معنایی توجه به رویکرد شهر خلاق و ابعاد فرهنگی شهر می باشد. در سایه این تفکر توسعه پایدار شکل خواهد گرفت.
برای به انجام رساندن یک پروژه آینده پژوهی، افزون بر آگاهی از روش ها، همچنین وجود دانش ضمنی آن، به زمینه ها و تمهیدات خاص اجتماعی و فرهنگی نیز نیاز است. توانایی مجریان آینده پژوهی در زمینه تحلیل های جامعه شناختی و توانا بودن آنها در فرهنگ سازی اجتماعی برای انجام رسیدن پروژه های آینده پژوهی ضروری است.
آینده پژوهی، آمیزه‌ای از علم و هنر است. آینده پژوهی یک علم است، چرا که آینده‌پژوه باید در تمامی مراحل، از درک مسئله و تحلیل داده‌ها گرفته تا روش تحقیق و استدلال انتقادی، از روی قاعده عمل کند. آینده پژوهی یک هنر است، چرا که آینده‌پژوه باید در همه حال از قدرت تخیل و احساسات خود استفاده کند و هر لحظه در پی فراگیری بینش شهودی باشد.
در شهرهای کنونی ما، چشم اندازهای توسعه، دیدگاه های برنامه ریزی، راهبردی و آمایشی به تنهایی کفایت نمی کند، زیرا نظریه برنامه ریزی، از پویایی کافی در عصر ما برخوردار نمی باشد. نقطه آغاز تحول و توسعه پایدار در شهرهای کشور وصول به الگوی پیشرفت ایرانی – اسلامی است. در صورت عدم توجه به این رویکرد و گفتمان به منزله عدم توجه به گفتمان بومی می باشد.
آینده پژوهی را می‌توان متشکل از پنج مرحله دانست. البته، اغلبِ پروژه‌های آینده پژوهی فقط روی یک یا دو مرحله تمرکز می‌کنند و سایر مراحل را به پروژه‌های بعدی اختصاص می‌دهند. این مراحل پنج‌گانه عبارتند از:
۱٫ شناسایی و نظارت بر تغییرات
۲٫ نقد و تحلیل تغییرات
۳٫ حدس حالات جایگزین
۴٫ تجسم حالت مطلوب
۵٫ برنامه ریزی و پیاده‌سازیِ اقدامات اندیشیده‌ شده در راستای تحقق حالت مطلوب.
بی شک یکی از مصادیق شهر خلاق در آینده، شهرهای هوشمند هستند که کلیه خدمــات شهری به صورت الکترونیکی در اختیار شهروندان قرار می گیرد. استفاده از فناوری ها و تکنولوژی های جدید در آینده شهری جایگاه ویژه ای دارند که باید زیرساخت ها و امکانات لازم برای دستیابی به آنها در شهرها فراهم شود.
بنابراین؛ شهروند مطلوب، شهر مطلوب می خواهد و باید شورای اسلامی شهر اراک در دوره ششم بــا آینده پژوهی در برنامه ریزی و مدیریت توسعه شهری نیازهای شهروندان را در تمامی حوزه های زیست محیطی، عمرانی، فرهنگی، ورزشی، تفــریحی و اجتماعی پیش بینی کرده و آنگونه که شایسته شهر مفاخر و شهروندان اراکــی است، برنامه ریزی هـا و آینده نگری ها صورت پذیرد.