پنجشنبه ۶ شهریور ۱۳۹۹  شماره ۱۳۱۴

دورهمی در خانه

شیوع ویروس کرونا چه تاثیری بر اوقات فراغت ما گذاشت؟

ابوالفضل فتح‌آبادی

دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی

تا همین چند ماه پیش، اگر از ایرانیان و خصوصاً جوانان ایرانی در مورد گذران اوقات فراغت سوال می‌شد، در عین وجود تفاوت‌ها و تمایزات فرهنگی، اقتصادی، جغرافیایی و… به احتمال فراوان، فهرست ارائه‌شده مشابهت‌های زیادی را در خود می‌داشت. این در حالی است که با شیوع و یکه‌تازی ویروس کووید۱۹، بیشتر موارد فهرست مزبور به حاشیه رفته و امکان انجام آنها دیگر مانند گذشته وجود ندارد. این امر، خصوصاً درباره آن دسته از موارد ممکن گذران اوقات فراغت که به‌نوعی با فضای خارج از خانه مرتبط هستند، بیشتر صادق است. نتیجه آنکه در این دوران و بر اساس زمان‌مند بودن پدیده‌های اجتماعی، چون اکثر افراد احتمالاً به خاطر حفظ سلامتی خود و اطرافیان‌شان، مجبور به ماندن و اقامت بیشتری نسبت به قبل در خانه هستند، لاجرم بیشتر فعالیت‌های مرتبط با گذران اوقات فراغت می‌بایست در خانه برنامه‌ریزی و اجرا شوند.
همچنین، فرم و محتوای فعالیت‌های مرتبط با گذران اوقات فراغت نیز بر اساس مکان‌مند بودن پدیده‌های اجتماعی و بسته به شرایط مختلف مکانی و منطقه‌ای متفاوت خواهد بود و مثلاً، در مناطقی که به طبیعت نزدیک‌تر و طبیعت در آنجا بکرتر است، نسبت به شهری مانند تهران، شرایط گذران اوقات فراغت در دوران پیشاکرونایی و پساکرونایی متفاوت خواهد بود.
پدیده‌های اجتماعی علاوه بر زمان‌مندی و مکان‌مندی، زمینه‌مند نیز هستند و این امر موجب می‌شود که بسته به زمینه‌ها و بسترهای اجتماعی، راه‌ها و مسیرها و انتخاب‌ها و امکان‌های متفاوتی در اختیار افراد و گروه‌های جامعه قرار گیرد. با در نظر گرفتن این موارد، در ادامه قصد داریم تاملاتی درباره گذران اوقات فراغت در دوران شیوع ویروس کووید۱۹ داشته باشیم و تلاش کنیم تا به بازاندیشی و بازتعریف مفهوم اوقات فراغت و فعالیت‌های مرتبط و مبتنی بر آن ها بپردازیم.
اوقات فراغت را می‌توان اوقات بیکاری در مقابل اوقات اشتغال به شغل و کار یا اوقات بیکاری از شغل و کار یا اوقات عدم پرداختن به شغل و کار تعریف کرد که مفهومی مرتبط با دوران مدرن است و از رهگذر فرایند تقدس‌زدایی از «کار در معنای تکلیف» شکل و معنا گرفته است. در دوران پیشامدرن، کار عموماً به‌عنوان عبادت و راهی برای کسب رستگاری اخروی در نظر گرفته می‌شد ولی در دوران مدرن، وقتی کار به‌عنوان عملی صرفاً اقتصادی برای رفع حوائج مادی و گذران زندگی تبدیل شد، رنگ و بوی مقدس خود را تا حدود زیادی از دست داد. بنابراین، ساعاتی که در آن، افراد مشغول به کار نبودند، به‌عنوان ساعات فراغت از کار معنی و مفهوم تازه‌ای پیدا کرد.
در مورد گذران اوقات فراغت اما، صرف نظر از فرم و محتوای آن در دوران پیشاکرونایی، در دوران شیوع ویروس کووید۱۹ و بر اساس وقایعی که در این دوران جدید اتفاق افتاده می‌توان گفت که لااقل با دو اختلال و انحلال در توازن و تعادل موارد مرتبط با زندگی روزمره مواجه شده‌ایم:
الف. عدم تعادل میان فعالیت‌های درون خانه و فعالیت‌های بیرون از خانه
ب. عدم تعادل میان فعال‌بودن و منفعل‌بودن افراد و گروه‌های اجتماعی
در این شرایط، می‌بایست برای هر دو مرحله پیش‌گفته، مسیرها و راه‌حل‌هایی طرح و ارائه شود تا حتی‌الامکان بتوان در مسیر تغییر شرایط مزبور و ایجاد و برقراری تعادل جدید گام برداشت. البته بایستی توجه داشت که نظر به محدودیت‌های بهداشتی حضور در بیرون از خانه در این دوران، توجه و تمرکز بر برقراری تعادل و توازن جدید در مورد دوم، منطقی‌تر و عقلانی‌تر به نظر می‌رسد. برای برقراری تعادل و توازن جدید در مورد دوم، ضروری است که فعال‌بودن افراد و گروه‌ها در درون محیط و فضای خانه تقویت و پررنگ شود. لذا بایستی موکداً این نکته را در نظر داشت که ماندن در خانه در دوران شیوع کووید۱۹ که حدّ بالایی از اجبار را نیز در خود دارد، نباید مانند گذشته به‌مثابه زمانی اضافی برای منفعل‌بودن و عدم‌اشتغال درک شود، بلکه این زمان اضافی را باید به‌عنوان ضرورتی برای کارکردن در نظر گرفت، کارکردنی که هدفش جبران کاهش فعالیت در بیرون از خانه در این دوران می‌باشد. این بدان معناست که در حال حاضر می‌بایست در تلقی فراغت به‌عنوان «بیکاری در برابر اشتغال» بازتعریفی صورت بگیرد و بر آن اساس، تلاش شود تا در این دوران، اوقات حضور در منزل را به‌منزله ادامه فعالیت‌های بیرون از منزل که با محدودیت مواجه شده‌اند، در نظر گرفت و اقدامات مقتضی با این شرایط جدید را برنامه‌ریزی و اجرا کرد. به بیان دیگر، اقدامات دوران اقامت اضافی تحمیلی ناشی از شرایط جدید در منزل، می‌بایست در عین وقوف به تفاوت‌های موجود در شرایط و فرصت‌های درون و بیرون از منزل، هر چه بیشتر و حتی‌الامکان ادامه همان کارهای ناتمام یا محدودشده بیرون از منزل باشد که فعلاً امکان انجام‌شان وجود ندارد. ناگفته پیداست که اقدامات و فعالیت‌های مزبور بر اساس سن، جنس، گروه اجتماعی، شغل، طبقه اجتماعی، میزان تحصیلات، زندگی در روستا، شهر یا کلان‌شهر و… دارای گوناگونی و تفاوت خواهند بود. به‌عنوان نمونه و در مورد کودکان، اقدامات عملی و فعالانه‌ای نظیر خواندن یا حفظ‌کردن اشعار و متون ادبی، ساختن کاردستی‌های گوناگون نظیر مجسمه با استفاده از خمیرهای مخصوص، طراحی، نقاشی و… می‌بایست به جای تماشای بیش از حدّ کارتون و انجام بازی‌های کامپیوتری مدّ نظر قرار گیرد. در مورد سنین بالاتر، یادگیری یا پیگیری و تقویت مهارت در یکی از انواع مهارت‌های هنری، صنایع دستی و سایر فعالیت‌های بومی مرتبط با بسترهای اجتماعی می‌تواند کاری مطلوب باشد. در مورد بزرگسالانی که موقعیت شغلی‌شان مورد تهدید و رکود قرار گرفته، ایجاد و رونق کسب و کارهای جدید بر اساس مختصات و اقتضائات کارآفرینی اجتماعی که مستقیماً در پی رفع مسائل اجتماعی ناشی از بیکاری است، خصوصاً در این دوران و از نظر اقتصادی می‌تواند مزایایی را برای خانواده‌ها داشته باشد.
نکته قابل توجه از نظر نگارنده در این خصوص این است که چه در خصوص کودکان و چه در مورد بازه‌های سنی دیگر، حتی‌الامکان می‌بایست از اختصاص زمان بیش از حد به فضای مجازی اجتناب کرد، چرا که اکثراً به دلیل تقاضای بالای ایجادشده در مردم در این شرایط، به تولید محتوای عجولانه اقدام کرده‌اند و این امر موجب شده تا برنامه‌های‌شان از کیفیت مطلوبی برخوردار نباشد. با وجود این واقعیت، جای بسی تعجب و تاسف است که اکثر نهادهای دولتی متولی و مرتبط با اوقات فراغت، مشخصاً اوقات فراغت جوانان و نهادهای متولی این امر و از جمله وزارت ورزش و جوانان، در بخش‌نامه‌های صادره در این دوران، بدون توجه به تفاوت‌های موجود در بهره‌گیری استان‌های کشور از پهنه و سرعت اینترنت و … تاکیدات موکدی بر لزوم بهره‌گیری از ظرفیت‌های فضای مجازی و برگزاری همه فعالیت‌های مرتبط با گذران اوقات فراغت، صرفاً و منحصراً در فضای مجازی دارند. این مورد و مشکلات ناشی از آن به‌خوبی در بخش آموزش در این دوران، چه در مدارس و چه در دانشگاه‌ها خود را نشان داد ولی متاسفانه، عبرت‌ها فراوان و عبرت‌گیرندگان اندک هستند.
علاوه بر توجه و اهتمام به تداوم کارهای محدودشده بیرون از منزل در قالب کارهای ممکن درون منزل، راه حل دیگر گذران اوقات فراغت در این دوران می‌تواند در قالب احیای آیین‌ها و روش‌های سنتی گذران اوقات فراغت، البته با رنگ و بویی امروزین و متناسب با شرایط روز دنبال شود. مثلاً، شب‌نشینی افراد خانواده که از گذشته‌های دور در فرهنگ ایرانیان ریشه دارد، علاوه بر کارکردهای پیشین خود، امروزه می‎تواند در تقویت ارتباطات میان اعضای خانواده و گسترش رشد مهارت‌های ارتباطی، خصوصاً در کودکان و نوجوانان نقش‌آفرینی کند. بعلاوه، خواندن حکایات و اشعار، امثال و حکم، طرح چیستان و معما و… که در زمان‌هایی نه‌چندان دور و پیش از ورود و گسترش مهمان خوانده/ ناخوانده شبکه‌های اجتماعی در کانون خانواده‌ها امری مرسوم و رایج بود، چنان که گفته شد، می‌تواند با فعالیت‌های امروزین نظیر پانتومیم(ادابازی)، استنداپ کمدی و سایر سرگرمی‌ها و بازی‌های به‌روز که موجب تقویت قوه تفکر، حافظه، خلاقیت و… می‌شوند، همراه و پربارتر شوند. لازم به ذکر است که خانواده ها می‌توانند از فرصت پیش‌آمده در این شرایط، برای آموزش، تغییر نگرش و بازبینی در موازین بهداشتی افراد خانواده که قطعاً تاثیرات و تغییرات بنیادینی در جامعه نیز به دنبال خواهد داشت، اقدام کنند.
برای تکمیل دو مورد پیش‌گفته مرتبط با گذران اوقات فراغت در شرایط کرونایی امروز، مورد سومی را نیز می‌توان افزود که همانا تصعید و تغییر شکل برخی فعالیت‌ها در قالب فعالیت‌هایی مشابه است که می‌تواند در این دوران به‌عنوان یکی از زمینه‌های محتمل گذران اوقات فراغت در نظر گرفته شود. البته ممکن است برخی از این موارد، ابتدایی، ساده یا پیش پا افتاده به نظر بیایند ولی در شرایط فعلی، از کارکردی‌ترین راه‌حل‌ها به نظر می‌رسند و برخی از این اقدامات را می‌توان در قالب موارد ذیل ارائه کرد:
الف. ورزش در خانه به جای حضور در باشگاه‌ها یا سایر فضاهای ورزشی
ب. تهیه گلچینی از موسیقی‌های دلخواه یا استفاده از کنسرت‌های مجازی به جای رفتن به کنسرت
ج. تماشای فیلم، تله‌تئاتر و گوش‌کردن به نمایش‌های رادیویی به جای رفتن به سینما و تئاتر
د. زیارت مجازی بقاع متبرکه و توجه به زیارت قلبی و باطنی به جای حضور فیزیکی در اماکن مقدسه
ه. مشارکت نقدی و ارائه ایده‌های نو در فعالیت‌های خیر عام‌المنفعه به جای حضور در فعالیت‌های خیریه و جهادی
و. تقویت مهارت‌های زبان، کامپیوتر و… در خانه و با استفاده از آموزش‌های مجازی و بسته‌های آموزشی به جای شرکت حضوری در این نوع کلاس‌ها
ز. پرورش گل و گیاه در منزل و متناسب با شکل محیط‌های زندگی امروزه به جای حضور در پارک‌ها، تفرج‌گاه‌ها و طبیعت و فضای سبز
ح. انجام بازی‌هایی که نیاز به فضای باز یا گسترده و برخورد فیزیکی نزدیک ندارند به جای بازی‌های نیازمند فضای گسترده
ط. خرید اینترنتی از سایت‌های مجاز و معتبر به جای حضور در فروشگاه‌ها و مراکز خرید
ی. نهایتاً، با توجه به شروع ماه محرم و آغاز ایام عزاداری امام حسین(ع) و یاران ایشان، استفاده از صوت و تصویر مراسم مداحی، سخنرانی‌های مذهبی، تعزیه و نیز پیگیری و انجام چنین اموری از طریق هیات ها و تکایای مجازی به جای حضور فیزیکی در اماکن مرتبط با این موضوعات.
در پایان می‌بایست این نکته را یادآوری کرد که علاوه بر امکان تلفیق موارد فوق جهت هر چه پربارتر کردن گذران اوقات فراغت در دوران فعلی، تاکید اصلی نوشتار حاضر بر نحوه مدیریت گذران اوقات فراغت توسط افراد و خانواده‌ها و با توجه و استفاده از پتانسیل‌های موجود در خانواده بوده است و ناگفته پیداست که مثلاً، به نقش دولت و نهادهای مختلف نیز در بازبینی نحوه گذران اوقات فراغت در شرایط فعلی می‌توان پرداخت که البته می‌بایست در جستاری مستقل و مجزا مورد بررسی قرار گیرد.