دوشنبه ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹ شماره ۱۲۵۹

در جستجوی سیمرغ

شرحی بر منطق الطیرعطار/بخش دوم

مصطفی بادکوبه ای

نوشتیم که سخن این کتاب در فضایی ویژه روی می دهد، فضایی که تنها می توان آن را با معیارهای خاص خودش سنجید.اینک ادامه می دهیم.
هدهد، با سابقه ای که در خدمت به یک پادشاهِ پیغمبر به نام سلیمان داشت است، رهبری و هدایت جمع مرغان را به عهده می گیرد. هدهد در دربارسلیمان به مرغی هوشمند و قابل اعتماد تبدیل می شود. ما می دانیم که سلیمان در تورات تنها پادشاه است و پیغمبرشناخته نمی شود،همچنان که کوروش در تورات پیامبر است اما در قرآن ظاهرا به طور کنایه به عنوان ذوالقرنین، مورد اشاره قرار گرفته است. این دو نکته را بدان جهت مطرح کردیم که عبرتی را در داستان هدهد مورد توجه قرار دهیم به این صورت که هرکسی نمی تواند مدعی هدایت همنوعان خویش باشد باید سابقه و تجربه ای موفق داشته باشد.
ضمنا هدهد به لحاظ جثه و اندام یکی از پرندگان کوچک است، بدین معنی که قدرت بدنی و توانمندی جسمانی بیش از حدی برای هدایت همنوعان نیاز نیست، آنچه ضرورت دارد توانایی تجربه وکارنامه ای موفق است که موجب نجات کسانی می شود که به راهنما و راهبرشان اقتدا می کنند.

کتاب منطق الطیر، کلا بر اساس نسخه های مشهور ۴۷۲۴بیت است که ۶۱۶ بین آن جنبه مقدمه یـا پیش گفتار دارد و حدود ۴۲۰۸ بیت آن متن کتاب به معنای، داستان منطق الطیر است. عطار بزرگوار در ۶۱۶ بیت اولیه از حمد حضرت پروردگار با تعابیر زیبای هنرمندانه خویش شروع می کند و سپس به نعت حضرت رسول اکرم می پردازد و از آنجا که به لحاظ مذهب و فقه اهل تسنن می باشد به مدحی کوتاه از چهار خلیفه راشد (خلفای راشدین) به ترتیب تاریخی می پردازد وآنگاه با طرح مبحث زیبای، «ضرورت کنار گذاشتن تعصب » سخن را با نیایشی به پایان می برد و بــه آغـاز کتاب یعنی قصه اصلی منطق الطیر می پردازد. سبک سخن عطار بسیار روان، سمبلیک و ساده است. مطالب مهمی را که مطــرح می کند به مناسبت با قصه هایی که همه با عنوان (الحکایت والتمثیل) شروع می شوند، با ذکر حکایتی تلاش در استدلال برای سخن خویش دارد. اما هرگز همانند مثنوی قصه در قصه نمی آورد. قصه ها عمدتا کوتاه هستند و به جز قصه معروف شیخ صنعان، بقیه در چند بیت کوتاه و گویا پایان می پذیرند.
این مقدمه بسیار کوتاه را بدین جهت آوردم که خوانندگان ارجمند نمایه کلی از سبک داستان پردازی عطار را تجسم نمایند. بسیاری از این حکایات، قبلا در کتاب مهم شیخ با عنوان تذکره الاولیاء جمع آوری شده و گویی خود عطار سهمی در گلچین نمودن آن داستان ها و به نظم کشیدنشان داشته است.
من، برای پرهیز از درازی سخن و اینکه زودتر به اصل داستان برسیم از شرح مبسوط آن ۶۱۶ بیت که درباره خداشناسی و مدح پیامبراکرم است می گذرم، چرا که کلا برای فهم داستان نیازی به آن جزییات نداریم و اگر بخواهیم به آن بپردازیم در سنگلاخ خداشناسی های مختلف قرار می گیریم و چه بسا از همین آغازِ داستان، فریادمتعصبان برخیزد که فلانی شعرهای عطار را بهانه کرده و چیز هــایی را می گوید که فلان گروه و فلا ن جناح و فلان حــــزب آن را نمی پسندند. پس چه بهتر که از پرداختن به آن ابیات درگذریم و به متن داستان بپردازیم.
متاسفانه به جای آزاد اندیشی که شرط آن شنیدن سخن مخالف و ارایه اسنادی برصحت قول خود یا خطای طــرف مخالف است، کم کم داریم یک ســویه نگری را تجربه می کنیم و به جای آنکه همچون پیشوایان راستین مان سعه صدر و گسترش ذهن و بردباری داشته باشیم دوست داریم که حرف خود ما تکرار شود و دیگران را به سکوت بکشانیم و تصور کنیم که از هر سکوتی قطعا وحدت و یگانگی برمی خیزد در حالی که قطعا چنین نیست. اگر شرایط مناسب بــود بــه نگـاه زیبای عطار و نقـد سخن او می پرداختیم دریغا که چنین نیست و مجالی برای غوررسی و کندوکاو لازم در اشعار پیشنیان در اختیارمان نیست.تنها بر اساس وظیفه و رعایت امانت و تبرک دادن به این نوشتار چند بیت از بهترین ابیات عطار را به عنوان نمونه تقدیم می کنم:
آفرین جان آفرین پاک را/ آنکه جان بخشید و ایمان خاک را/ عرش را بر آب بنیاد او نهاد/ خاکیان را عمر بر باد او نهاد/ خاک ما گل کرد در چِل بامداد/ بعد از آن جان را دراو آرام داد/ جان تو در تن رفت تن ز او زنده شد/ عقل دادش تا بدو بیننده شد/ عقل را چون دید بینایی گرفت/ علم دادش تا شناسایی گرفت/ چون شناسا شد به عجز اقرار داد/ غرق حیرت گشت و تن درکارداد/ خواه دشمن گیر اینجا خواه دوست/ جمله را گردن به زیر بار اوست/ حکمت او بر نهد بار همه/ وای عجب او خود نگهدار همه
و وقتی به حضرت رسول می رسد اینگونه عرض ادب می کند:
خواجه دنیا و دین، گنج وفــا/ صدر و بدرِ هـر دو عالَم مصطفی/ آفتاب شرع و دریای یقین/ نور عالم رحمه للمتقین/ جان پاکان، خاک جان پاک او جان رها کن، آفرینش خاک او.
از شماره آینده، اگــر توفیق رفیق باشد و مــانعی پیش نیاید، به خواست خداوند آغاز کتاب را بـاهم پی می گیریم و در هرجا عبرتی برای دلِ مشتاقان پرواز به سوی سیمرغ باشد بدان خواهیم پرداخت، تا حضرتش چه بخواهد.

مصطفی بادکوبه ای هزاوه ای در سال ۱۳۲۸ در اراک به دنیا آمد. تا دیپلم در اراک وسپس برای ادامه تحصیل به سمت مشهد و تهران رفت، در سال ۱۳۸۵ دکترای ادبیات تطبیقی از آمریکا گرفت تاکنون بیش از بیست و سه عنوان از کتاب هایش چاپ شده و چند عنوان هم منتظر مجوز است . شاعر، نویسنده و پژوهشگر مولانا و حافظ است. کتاب منطق الطیر ازمشهورترین آثار شیخ فرید الدین عطار نیشابوری، عارف و شاعر قرن ششم ربع اول قرن هفتم هجری می زیسته است. از پیشوایان مولاناست آثار معروف او الهی نامه ، اسرار نامه ، مصیبت نامه و دیوان غزلیات و تذکره الاولیا است. در این میان تذکره الاولیا و منطق الطیر شهرت ویژه دارند.