سه شنبه ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۸  شماره ۱۰۸۷

جاده های سیل زده و سیل زای اراک

فریدون قدیمی

دانشیار دانشگاه صنعتی اراک

در بارندگی های فروردین ۱۳۹۸ شاهد بودیم بسیاری از جــاده ها در سطح خود ترک بــرداشته، چاله دار شده، دیواره جاده ریزش نموده،جاده نشست کرده و در مواقعی جاده آب و گل گرفته و بالاخره جاده بسته شده است. دلایل آنها را می توان در جاده های سیل زده و سیل زا دنبال نمود.
الف) جاده های سیل زده: در این دسته از جاده ها سیل ها جاده ها را تخریب می کنند که تخریب آن به اشکال مختلف در سطح و دیواره و یا شانه جاده مشاهده می شود.
-۱ تخریب در سطح جاده: علاوه بر تخریب هایی که از ناحیه نوع مصالح جاده، باری که از تردد وسائط نقلیه بر جاده اعمال می شود و یا تخریب های ناشی از یخبندان و اختلاف درجه حرارت شبانه روز بدیهی است سیل نیز در جای خود منجر به تخریب جــاده می شود.در هنگام و بعد از بارندگی های سیلابی، آب در حاشیه جاده جمع شده و در صورت نبود زیر گذر، آب راه خود را می یابد لذا از سطح، از بدنه خاکی و یا از پی جاده عبور می کند. در حالت عبور آب از بدنه و پی باعث شستشوی خاک شده وجاده ابتدا ترک یک جهته و سپس چند جهته برداشته، انگاه در سطح جاده چاله و به دنبال آن نشست ایجاد می شود. اشکال تخریبی فوق در طول جاده می تواند در مراحل اولیه فقط با شکستگی و یا ترک همراه باشند که در طول جاده بسیار فراوان هستند. در مرحله نهایی و رسیدن به نشست جاده غیر قابل استفاده است. ترکیدگی لاستیک، انحراف به راست و چپ و سقوط وسائط نقلیه از آثار آشکار تخریبی جاده ناشی از سیل است.

-۲ تخریب در دیواره جاده: جاده هایی که نسبت به اراضی حاشیه ای در تراز بالاتری واقع شده اند و یا در طرفین شیب دار هستند با تجمع آب به شکل دریاچه های کوچک در بالادست جاده و تماس آب با خاکریز جاده و اشباع شدگی آن ریزش در دیواره خاکریز جاده اتفاق می افتد. با حرکت آب در امتداد جاده به سمت زیرگذر و تماس بیشتر آن با دیواره جاده مسافت زیادی از دیواره جاده ریزش و در نهایت جاده تخریب می شود.
ب: جاده های سیل زا: جاده اگر مانع عبور سیل شود سبب تشدید سیل می گردد. آثار تخریبی آن به مراتب بیش تر از پدیده سیل زدگی جاده است. در چنین حالتی نه تنها خود جاده بلکه سازه های پایین دستی نیز آسیب می بینند. بطور کلی،جاده نوعی سیل برگردان و یا نوعی بند خاکی در مقابل سیل محسوب می شود. این پدیده خصوصا در جاده های کوهستانی و کوهپایه ای بیشتر دیده می شود. چنانچه به دلایلی تعداد زیر گذر های جاده کم، ابعاد زیرگذر برای عبور سیل کوچک، مصالح تشکیل دهنده جاده مقاومت لازم را نداشته باشند و جاده در حریم رودخانه قرار گرفته باشد تخریب جاده به اشـکال ذیل صـــورت می گیرد.
-۱ تخریب نقطه ای: این حالت عمدتا در محل زیرگذر اتفاق می افتد. اگر زیر گذر باریک و ارتفاع آن کافی نباشد آب توانایی عبور ندارد. در این حالت سه منطقه از زیر گذر یعنی در محل زیر گذر، بالادست و پایین دست آن آسیب می بیند. در محل زیر گذر عبور آب تنگ شده و آب از حالت آرام به آشفته و مارپیچ یا تند آب تبدیل شده و به کف و دیواره زیرگذر پیچیده تا آنرا از پای در آورد. از طرفی چون آب راه فرار ندارد پس زده و در بالادست زیر گذر سطح آب بالا آمده و آب بطور عرضی حرکت کرده و بالای زیرگذریا جاده راه یافته و با پیچیدن در دور زیرگذر باعث هم ریزش در دور زیرگذر و هم خاکریز بالادست زیرگذر می شود. اما در پایین دست زیرگذر آب از حالت تنداب و فشار زیاد به آرام آب تبدیل شده لذا در پایین دست زیرگذر آبشار و پرتگاه ایجاد نموده و ضمنا با پخش شدن آب زمین های طرفین را تخریب و دیوار های با شیب تندی ایجاد می کند. با عملیات تخریبی پیوسته در سه محل فوق، زیر گذر و جاده تخریب و شسته می شود.
-۲ تخریب خطی: در این حالت جاده در طول خود نظیر بند خاکی و سیل برگردان عمل نموده و ممکن است دریاچه بزرگی در پشت خود تشکیل دهد و با روند افزایشی آب به دریاچه بدیهی است آب از روی جاده سرریز نموده و یا با عبور از بدنه خاکریز و از پی جاده،کل جاده را تخریب و با خود حمل می کند.
-۳ تخریب صفحه ای: چنانچه آب از روی جاده سرریز نماید و یا از زیر گذر بطور ناگهانی خارج شود ترکیب این دو، سیلابی صفحه ای و یا ورقه ای ایجاد نموده که در پایین دست جاده پخش شده و با راه یافتن به اراضی کشاورزی، مناطق روستایی و شهری باعث آب گرفتگی و گل گرفتگی و چنانچه حالت تنداب داشته باشد سبب تخریب مناطق روستایی و شهری خواهد شد.
با اندکی تامل در سیلاب های اخیر استان های گلستان، لرستان و خوزستان می توان دریافت که در بسیاری از موارد، جاده ها از جمله جاده های خاکی، جاده های آسفالته و جاده های ریلی منجر به تشدید سیلاب شده اند و تخریب های زیادی را به همراه داشته اند. عدم مطالعه سیلاب های جاده ای، عدم دقت در مسائل فنی جاده های درون شهری و برون شهری(نظیر ابعاد زیرگذر، تعداد زیر گذر، نوع مصالح، نحوه اجراء، پی و غیره) پیامدهای فوق را بدنبال خواهد داشت. جاده های شهر اراک خصوصا کمربندی شمالی و جنوبی اراک نیز از این امر مستثنی نمی باشند. بنابراین لازم است سازمان های مربوطه بازنگری جدی در جاده های فوق داشته باشند. چنانچه سیلی با دوره بازگشت ۲۵ ساله حتی با احتمال ۴ درصد در سال آینده اتفاق بیفتد آیا ابعاد زیرگذرهای جاده های شهری اراک و تعداد آنها برای عبور سیلاب های رودخانه های قره کهریز، گردو، مودر و نظم آباد و سیلاب های دامنه ای( کوهپایه ای) مناسب طراحی شده اند.