چهارشنبه ۲۵ خرداد ۱۴۰۱  شماره ۱۵۶۹

پیچک‌هایی از ابریشم

امین طاهری

فرهنگ و هویت ایرانی ریشه‌ای هفت هزار ساله دارد. فرش ایرانی هم نه به شکل امروز اما به شکل دست بافته‌هایی از پشم و ابریشم دارای پشتوانه‌ی تاریخی بسیار دوری به اندازه قدمت فرهنگ و هویت ایرانی است.
هنر قالیبافی شرقی مدت‌ها پیش از میلاد مسیح وجود داشت. این یافته بسیاری از پژوهشگرانی است که این حدس را به عباراتی در انجیل و ابیات کلاسیک مرتبط می‌دانند. ایرانیان اولین قوم بافنده قالی بودند. کهن‌ترین فرش جهان پازیریک نام دارد که قدمت آن ۲۵۰۰ سال می‌باشد. سرگئی رودنکوی روس در سال ۱۳۲۸ شمسی این فرش را کشف کرد و به علت شباهت نقوش این فرش با نقش‌های برجسته تخت جمشید، به ایرانی بودن آن اذعان داشت. نقوش پاریزیک سوارکاران، آهوهای در حال چرا، جانوران افسانه‌ای با بدن شیر و سر عقاب با حاشیه‌ای گل‌دار می‌‌باشد.
اما شاهکار فرش ایرانی در قدمت آن خلاصه نمی‌شود، بزرگترین فرش‌های جهان هم متعلق به این مرز و بوم هستند. فرش دستباف نیشابور که در مسجد شیخ زاید ابوظبی قرار دارد، توسط ۱۲۰۰ تن از زنان قالیباف نیشابوری در طول ۱۸ ماه بافته شده است.
روایتی قصه‌گونه از دوران هخامنشیان وجود دارد که وقتی معماران هخامنشی کاخ‌های سلطنتی را ساختند، تصمیم گرفتند که درون کاخ‌ها را با گل و گیاه تزئین کنند اما به علت دیوارهای بلند و سقف‌های قطور امکان رشد گیاهان درون کاخ‌ها وجود نداشت، آن‌ها به جستجوی فرش‌بافان سراسر ایران شتافتند و گل و گیاهان را بر فرش‌ها نقش زدند و از رنگ‌های طبیعی مانند رنگ‌های گل‌ها و گیاهان برای رنگرزی استفاده کردند. چنین شد که کاخ تخت جمشید را مفروش کردند.
شهرت جهانی دیرینه فرش ایرانی بر کسی پوشیده نیست. ترنج، اسلیمی و پیچک تنها نام‌هایی نیستند که در قالب کلمات دلبری می‌کنند، این‌ها نقش و نگار‌هایی هستند که هنرمندان بافنده با دستان خود خلق می‌کنند و با هر گره‌ای که می‌زنند، یک اثر هنری درخشان می‌آفرینند.
فارغ از هنر دست بافندگان و نقش‌ها، آن چه ارزش فرش دستباف ایرانی را دو چندان می‌کند، همین پیشینه تاریخی موجود در یافته‌های پژوهشگران و بافته‌های قدیمی است. این استدلال در مورد قیمت‌گذاری فرش دستباف تاثیرگذار است. بعضی از فرش‌های دستباف با توجه به قدمتی که دارند، گران قیمت‌تراز سایر فرش‌هایی هستند که به تازگی بافته شده‌اند. این موضوع فرش ایرانی را در زمره آثار هنری مطرح قرار می‌دهد و توجه بسیاری را به خود جلب می‌کند. مثلاً در سال ۲۰۱۰ فرش ویس کرمان که متعلق به قرن ۱۶ می‌باشد، با ارزشی معادل ده میلیون دلار، بیست برابر قیمت پیشنهادی فروخته شد و یا فرش ابریشمی دیگری که متعلق به دوره صفویان است، معادل ۴ میلیون دلار ارزش‌گذاری شده است.
مواد و الیاف به کار رفته در فرش مانند نقره و ابریشم و… همچنین نوع نقشه و نوع گره‌ها نیز در فرش‌های دستباف تعیین کننده ارزش مادی این اثر هنری است. زمان بافت یک فرش دستباف نسبت به فرش ماشینی هم عنصر مهم دیگر اثرگذاری در قیمت این نوع فرش است. یک فرش ماشینی از زمان برنامه دادن به دستگاه بافنده تا تولید نهایی، نهایتاً ۲۴ ساعت زمان می‌برد اما فرش دستباف پس از طراحی نقشه، ممکن است زمان و انرژی بسیار بیشتری ببرد تا توسط دست انسان بافنده به اثر نهایی تبدیل شود. هرچند هنرمندان بافنده این آثار ارزشمند به دلیل تجارت وسیع و معضلات چرخه تولید تا عرضه پیچیده‌ای که دارد، از سهم اصلی خودشان بهره کافی نمی‌برند و به نسبت زحمتی که می‌کشند، درآمد بسیار پایینی را دریافت می‌کنند.
در زمان حکومت صفویان مرغوب‌ترین فرش‌ها متعلق به پایتخت آن دوره یعنی اصفهان و ‌در زمان حکومت قاجار بهترین‌ فرش‌ها متعلق به تبریز است. اما امروزه قالی‌های محبوب در سراسر جهان متعلق به قم، تبریز، اصفهان و نائین است. اما فرش ایرانی در اقصی نقاط ایران بافته می‌شود که یکی از این نقاط مهم استان مرکزی است.
فرش استان مرکزی از گذشته‌های دور به علت بافت زیبا و جنس مرغوب شهره بود. فرش استان مرکزی به دلیل داشتن رج شمار متنوع از ۲۰ تا ۷۰ رجی پویایی بسیاری در مناطق مختلف داشته است به طوری که فرش هر منطقه را از منطقه دیگر متمایز کرده است.
بافت فرش های درشت باف ۲۰ و ۲۵ رجــی در مشک آباد، فرش های ۳۰ رجی در اراک و حومه، ۴۰،۴۵ و ۵۰ رجی در مناطق ساروق و ساوه و فرش های ریزباف ابریشمی با رج شمار ۷۰ در غرق آباد و زرندیه نشان از گستره متفاوت فرش در این استان دارد.
طبق آمار سایت مرکز ملی فرش ایران، هنر و صنعت فرش‌بافی و صنایع جانبی آن از قبیل طراحی، رنگرزی، ریسندگی، رفوگری در یک قرن اخیر تا جایی رونق یافته است که فرش‌بافی در استان مرکزی را در ردیف یکی از مهم‌ترین بخش‌های فرش‌بافی ایران درآورده است. همچنین در ادامه گفته شده که گستردگی و تنوع نقشه فرش‌های استان مرکزی در حد بالایی قرار دارد و اکثر نقشه‌های جدید مورد استفاده از شهرهای قم، اصفهان و تلفیقی از نقشه‌های منطقه از طرح‌های محلی است که این نقوش عبارتند از: ماهی درهم، مرغ ماهیخوار، تک بند، ستونی، لچک، ترنج، بته میر، جغرافیا، دستگاهی، اطلسی، لیلیان، زیرخاکی، بند ریحان، مهرجو، کف ساده، شاه‌عباسی و افشان.
فرشبافی هنری است که از گذشته با خانواده عجین شده است. نمی‌توان نقش زنان را در این عرصه نادیده گرفت. دختران و مادرانی که پای دار قالی می‌نشستند و با سر انگشتان خود نقش‌های زیبایی خلق می‌کردند. این هنر با تمام سختی‌هایش چرخه اقتصادی خانواده را می‌گرداند و برای بسیاری از هنرمندان این حوزه تنها منبع درآمد است اما با پیشرفت تکنولوژی و در پی آن پدید آمدن دستگاه‌هایی برای بافت فرش و تمایل بسیاری از مردم به سوی فرش ماشینی به علت صرفه اقتصادی، بسیاری از بافندگان فرش دستباف سخت‌تر از گذشته به درآمد کافی برای گذران زندگی، می‌رسند.
در گذشته به فرشبافی به عنوان یک حرفه نگاه می‌شد و نحوه انتقال اطلاعات بصورت نسل به نسل بود اما امروزه فرش یکی از رشته‌های دانشگاهی است. فارغ‌التحصیلان رشته فرش به کارشناسانی تبدیل می‌شوند که بر ارزیابی کیفیت فرش نظارت دارند. همچنین می‌توانند با تسلط بر گرایش‌های مختلف این رشته به عنوان مشاور بازرگانان فرش فعالیت کنند. فرش ایرانی یکی از آثار مهمی است که آوازه‌اش در سراسر جهان مایه افتخار هر ایرانی است و خوشا هنری که به پرواز درآید، شاعرها در وصفش شعر سرایند و نوازنده‌ها در برش ساز بنوازند و نقاش‌ها به پیچ و تاب طرحش قلم بچرخانند.