شنبه ۸ آبان ۱۴۰۰  شماره ۱۴۸۸

اراک اولین شهر ایران

بخش دوم

محمد اشجـاری

نویسنده و پژوهشگر

علل بنای شهر اراک
اول. علت سیاسی-نظامی
همانطور که اشاره شد در زمـان فتحعلی شاه ولایت عراق شاهد ناامنی و شورش‌های متعدد اهالی فراهان، گلپایگان و مشک‌آباد علیه حکومت‌ قاجاریه بود.وی برای مقابله بـا ایـن شـورش‌ها و سازماندهی قوای چریکی ایران‌ در‌ منطقه هیأت موسیو گاردان فـرانسوی‌ را بـه همراه یـوسف خان گرجی، سپهدار لشگر جدید التأسیس عراق، به این منطقه اعزام نمود و به آنها مأموریت داد که‌ آرامش و امنیت را به این منطقه‌ بازگردانند. بنابراین فتحعلی شاه برای در دست گرفتن کنترل منطقه به فکر سربازگیری از مردم این منطقه افتاد و قشونی به نام قشون عراق به فرماندهی سپهدار یوسف خان گرجی تشکیل گردید. یوسف خان گرجی از شاه تقاضا نمود که برای مرکز قشون پادگان نظامی احداث کند.چراکه‌ تدارک نیروهای نظامی و هدایت امور قـشونی منطقه،به یک مرکز خدماتی و تدارکاتی نیاز داشت، سپهدار نیز ایجاد مرکزی‌ مستحکم و پرجمعیت را برای حصول به این منظور ضروری‌ دانست. پس از اینکه از یاغیان زلف آباد آسوده شد به فکر ایجاد شهری در‌ خور‌ مرکزیت‌ منطقه و محل حکومت عراق افتاد.سپهدار در نقاط آخر محال فراهان و اول خاک کزاز مکان‌ شهر جدید را انتخاب کرد.
دوم. علت اقتصادی
عامل دیگر در تأسیس شهر سـلطان‌آباد عامل اقتصادی بود.مرغوبیت‌ مـحصولات‌ کـشاورزی‌ منطقه عراق و نیز شهرت جهانی فروش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی‌ برای‌ فروش‌ محصولات کشاورزی انگیزه‌های اصلی ایجاد شهر از لحاظ اقتصادی بودند که همین امر پیش‌زمینه‌ی شکوفایی‌ اقتصادی‌ در‌ سال‌های بعد از ۱۲۷۰ ه.ق گـردید.این‌ شکوفایی اقتصادی حاصل توسعه تجارت و حضور کمپانی‌های خارجی‌ تولید‌ و صادرات فرش و ایجاد بنگاه‌های‌ اقتصادی جدید نظیر هتل‌های متعدد همچون گراند هتل‌ و…بود.
از سوی‌ دیگر جمع‌آوری مالیات به خصوص صنعت فرش حائز اهمیت بود بـه طـوری که پس‌ از‌ مدت کوتاهی که‌ از بنای شهری گذشت بیش از ۵۰ کمپانی خارجی و از همه‌ مهم‌تر‌ کمپانی‌ زیگلر انگلستان که مرکز آن در منچستر و شعبه‌ی آن در سلطان‌آباد دایر بود و پس از مدتی‌ اداره‌ گمرک جهت تسهیل امر صادرات در شـهر بـه وجود آمد به‌ طوری که‌ طبق‌ نوشته‌ی‌ ظل السلطان حاکم عراق در سال حدود دویست هزار لیره ارز به خاطر صادرات فرش‌ وارد‌ این‌ شهر‌ می‌شده است.
کلانشهر ۲۰۶ ساله (تاریخ بنای شهر اراک)
بر اساس یادداشت های ابراهیم دهگان در جلد دوم کتاب تاریخ اراک:طبق سنگ نوشته‌های سردر بازار اراک:
به دور سلطان صاحبقران و عهد امید/نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید
(عبارات مصراع دوم شعر فوق بر مبنای حروف ابجد تاریخ بنای شهر اراک را مشخص می کند)که با توجه به محاسبه حروف ابجد، برابر با ۱۲۳۱ قمری و ۱۸۰۸ میلادی می‌باشد. حالا اگر قرار باشد سال ۱۲۳۱ هجری قمری را به تاریخ هجری شمسی تبدیل کنیم باید از فرمول زیر استفاده نمائیم. سال قمری را به عدد ۳۴ تقسیم نموده .خارج قسمت به دست آمده را از عدد مقسوم که همان تاریخ قمری است کسر نمائیم. باقیمانده سال شمسی ۱۱۹۴ را نشان می دهد. این مهم در کتاب جغرافیای استان مرکزی مقطع متوسطه نیز آمده است و در آنجا نیز به تاریخ شمسی ۱۱۹۴ اشاره شده است.و این بدان معنی است که سالجاری (۱۴۰۰) مصادف است با ۲۰۶ سالگی شهر اراک .
مکان یابی و نحوه احداث شهر اراک
در آن زمان در این ناحیه دو طایفه باقدرت ساکن بودند، خان‌های فراهان که در بخش فراهان کنونی ساکن بودند و خان‌های کَزّاز که در بخش زالیان کنونی ساکن بودند. هردو طایفه بعد از مطلع شدن از تصمیم احداث شهر جدید (پادگان)، سعی نمودند حکومت مرکزی را قانع کنند که شهر را در منطقه مسکونی آنها بنا نهد که هرکدام به دلایلی توفیق کسب نکردند. در نهایت یوسف‌خان گرجی تصمیم می‌گیرد که شهر را در محل کنونی که آخرین نقطه قلمرو فراهانی‌ها و اولین نقطه قلمرو کزازها بود بنا نهد تا از بروز اختلاف و درگیری جلوگیری شود.بنابر این یوسف خان گرجی ، مکان شهر جدید را در منطقه‌ای خوش منظره (بر روی خرابه‌های دسکره) که در مرکز ولایت عراق عجم بود و به اطراف اشراف کامل داشت، انتخاب می کند. ازآثار «دسکره » یا «دستجرده » ، قناتی به نام قنات ده باقی مانده. بعد از خرابی این ده بزرگ ( که تاریخ خرابی آن هم تاکنون معلوم نگردیده است ) جای آن بایر بوده است تا دراوایل دولت زندیه هشت قلعه در اطراف آن ده به ترتیب زیر ساخته شده بود :
۱ – قلعه نو که خرابه های آن در طرف جنوب شهر ، بین خود شهر و «کرهرود» باقی بود ۲ – قلعه حاج طهماسب در زیر قلعه نو .۳ – قلعه سلیم که خرابه های آن درزمین های «ورزنه » جزء مزارع شهر واقع شد .۴ – قلعه خان بابا .۵ – قلعه آزاد مرادآباد که گویا نزدیک «ورزنه » بوده است .۶ – قلعه آ سمیع در نواحی پل گردو .۷ – حصار در غرب رودخانه. ( ده کهنه که آن هم جزء حصار بوده است)۸ – قلعه قادر که نزدیک «کرهرود» واقع شده بود .
یوسف خان گرجی این قلاع هشتگانه را خراب و شهر عراق ( سلطان آباد ) راتاسیس کرد و مردم آن قلعه ها را به تشویق و ترغیب و یا به اجبار به شهر کوچانید .
بنا به اظهار نظر محمد رضا محتاط در کتاب سیمای اراک: «دستجرده‌» در اثـر حـمله مغول از بین رفته و در اوایل‌ دوره‌ی زنـدیه ۹ روسـتا یا‌ قلعه در محل ده یا شهر سابق ساخته شده است که اسامی آنها بدین قرار است:
۱- قلعه قادر ۲- قلعه نو ۳- قلعه طهماسب ۴- قلعه بابا خان ۵- قلعه آسـمیع ۶- ده حـصار ۷- ده کهنه ۸-قلعه سلیم‌ ۹-ده‌ آزاد مـرادآباد. این نه قلعه یا روستا در دو طرف رودخانه شهر در ضلع جنوبی اراک بوده‌اند
این خطه در دامنه شمالی رشته کوه سفیدخانی قرار دارد که از شدت سرمای زمستان و گرمای تابستان محفوظ و از امکانات ارتباطی و منابع آب قنات‌ها بهره‌مند است.
یکی از مهمترین دلایلی که می توان اراک را اولین شهر ایران دانست این است که شهر اراک از ابتدا با هدف شهرسازی و طبق یک اسلوب منظم شکل یافت که در آن تمام پیش بینی‌های لازم انجام گرفته بود. اراک از معدود شهرهای ایران است که طبق نقشه ساخته شده‌است.
تریزر، مهندس فرانسوی که به همراه ژنرال گاردان از سوی ناپلئون به ایران آمده بود، اراک را مطابق شهر نایس Nice فرانسه طراحی کرد.
بنابر این درباره بنای شهراندیشیده شده است که مشتمل بر بنای ارگ دولتی شامل کلیه ادارات آن روز، مدارس، تعداد زیادی مسجد، حمام، کوچه، اماکن مسکونی، بازار، برج و بارو و تمام تأسیسات شهری بود.
یوسف‌خان که شهرهای گرجستان و قفقاز را مشاهده کرده بود، سعی کرد شهری مرتب و منظم بنا کند که تمام کوچه‌ها در فواصل معین یکدیگر را قطع کنند و عرض همه آنها ۶ ذرع (هر ذرع ۱۰۴ سانتیمتر است) محاسبه شده بود. همچنین بازار شهر در وسط آن تعبیه شد که برای عموم مردم در دسترس قرار گیرد. طول قلعه اولیه ۸۵۰ متر و عرض آن در حدود ۶۰۰ متر بوده است. کوچه‌های موازی و مستقیم آن، ۸ در ۶ بوده که مجموعاً ۴۸ بقعه را تشکیل می‌دهند. در اطراف شهر قدیم اراک، خندقی به عمق ۸ متر حفر شده بود که در کنار دیوارهای تنومند شهر و ۸ برج احداث‌شده در دیوارها و ۵ عراده توپ اهدایی از جانب فتحعلی‌شاه (در سال ۱۲۴۴ هجری قمری)، به خوبی می‌توانستند از این شهر در مقابل تاراج یاغیان و یا حملات سایر والیان و حاکمان، مردم شهر را محافظت نمایند.
قلعه سلطان آباد دارای چهار دروازه بود و بازار کنونی اراک شبکه ارتباطی داخلی این دروازه‌ها بود.:آنکه به طرف شرق باز می شد : دروازه شهرجرد به نام ده مجاور یا روبرو ، و آنکه بـه طــرف شمال می رفت دروازه رازان به نام ده روبرو ، و آنکه به طرف غرب می رفت دروازه حاج علینقی ، و دروازه جنوب را به مناسبت جهت ، دروازه قبله می نامیدند .این چهار دروازه چنان نصب شده بود که اگر شخصی در میان چهار سوق می ایستاد و مانعی هم در بین نبود چهار دروازه به خوبی نمایان بود .
بدین‌گونه شهری احداث گردید که ویژگی‌های معماری و شهرسازی قـابل تـوجهی‌ در‌ خود جای داد که الگوی‌ مناسبی در شهرسازی اسلامی قلمداد می‌شود.
در کتاب «گزارشنامه » می خوانیم :قلعه مزبور در سال ۱۲۷۲ به وسیله محمدحسن خان امیر نظام برادر میرزاتقی خان امیرکبیر تشجیر(درختکاری) شد و از اطراف تجار و کسبه به شهر نو بنیاد روی آوردند حتی در اوایل قرن چهاردهم ه . ق یکی از شهرستان های بسیار آباد ، گردید و متجاوز از پنجاه کمپانی خارجی در این شهر شعبه داشته و به کار و کسب مشغول بودند . درسال ۱۳۰۷ه . ق تا۱۳۱۰ کمپانی ( انگلیسی معروف به ) زیگلر(۲۳)قلعه بزرگی در شهر ساخت که قسمت اعظم آن بعدها باقی مانده و به قلعه فرنگی معروف شد .
البته اول کسی که عراق را اراک خوانده میرزاآقاخان کرمانی است در این شعرش : عروس جهان است ملک اراک/که سرتاسرش مشک بیزاست خاک.
در سال ۱۳۱۶شمسی و پس از نصب تابلوی ایستگاه راه آهن نام «سلطان آباد» به «اراک » به طور رسمی تغییر یافت .