دوشنبه ۵ آبان ۱۳۹۹   شماره ۱۳۳۶

آموزه های موسیقی و دستاوردهای صفی الدین ارموی

رضا باجلان

آهنگساز و مدرس موسیقی

بعد از ترویج دین اسلام در ایران تحولات فکری و ذاتی در تمام اعتقادات مردمان ایران راه خود را کم کم به سمتی جهت داد که ماهیت اسلام در تمام وجوه اعتقادی و هنری آنان پدید آمد. در شعر فرم هجایی به فرم عروضی تبدیل شد و قالب های شعری نظیر قصیده ،غزل و…پدید آمد. در غزل، سعدی پرواز می کند و حافظ آبروی شعر ایران می شود و بر قله شعر می نشیند. همچنین در معماری در قرن هفتم و هشتم تحولی عظیم و باشکوه به وجود می آید، از جمله بناهایی نظیر:گنبد سلطانیه ،مسجد کبود تبریز و….. در نقاشی نیز سبک های بغدادی و سلجوقی جای خود را به سبک های جدید می دهند و در قرن نهم و دهم هجری به اوج خود می رسند. در این میان موسیقی هم همراه این قافله خود را به صف اول تحول می رساند. صفی الدین ارموی یکی از درخشان ترین شخصیت های پیشگام در موسیقی ایران بعد از اسلام می باشد.او که نسبش به ارومیه آذربایجان بر می گردد دورانی طولانی را در بغداد زندگی می کند و عاقبت در اصفهان زندگی را بدرود می گوید. صفی الدین ارموی که در زمان آخرین خلیفه عباسی می زیسته است. کتابدار، خوشنویس، نوازنده ماهر عود و دارای استعداد بالای هنری بوده است. کتاب الادوار فی الموسیقی یکی از کتب هایی است که صفی الدین ارموی فنون و ابداعات مفیدی را در تاریخ موسیقی در آن به ثبت رسانده است. حاصل کار صفی الدین ارموی در این کتاب منجر به تحولات فنی در موسیقی و پدید آمدن فواصل و ایجاد گامی جدید که آن را دیوان می نامیدند گردید. از دیگر کشفیات صفی الدین ارموی کشف اسباب تنافر بود که عدم بکارگیری بعضی از فواصل مــوجب دلنشین تر شدن آهنگ می شود .تکامل این فواصل و دیوان جدید موجب پیدایش ادواری شد که در موسیقی جهان نظیر نداشت. این دیوان کاشف نود و یک دور ملایم یا قریب به ملایم بود که این تعداد از ادوار تا آن زمان چیزی ناشناخته بود و صفی الدین ارموی به تعداد این ادوار افزود. دیوان صفی الدین ارموی از هجده درجه و هفده فاصله تشکیل شده بود که مهم ترین کارکرد این کتاب ثبت نغمه نگاری آن می باشد.ارموی شیوه ابن زیله اصفهانی را به کار برده است و به طور کلی اکتاو و یا به عبارت دیگر گام را شامل هجده نغمه (نت) و هفده فاصله می دانست.
از نکات مورد توجه این کتاب نغمه پردازی چهار آهنگ یا تصنیف است که ظاهرا از ساخته های عبدالقادر مراغی می باشد.صفی الدین شالکه اجرا و توضیحات این آهنگ ها را در قالب اینکه در چه وزنی اجرا بشوند و نغمه ها و کشش ها را که با عدد نشانه گذاری شده است را به همراه شعری که در آهنگ ها به کار برده شده است را توضیح داده است.او ثابت کرد که برای نواختن نیازی به اضافه کردن پرده هایی بر روی دسته ساز نیست،بلکه برای دستان راه هایی جدید را به وجود آورد و برای این کار از مواضع دیگر ساز بهره گرفت و نشان می دهد هر یک از مقامات را با کدام پرده ها باید نواخت.
صفی الدین ارموی بعد از کشف اسباب تنــافر دانگ هایی ملایم را کشف کرد که ریشه این ملایمت ها این است که ارموی ملایمت را امری سلبی در نظر داشت .یعنی ترکیب نغمه ها را ذاتا ملایم می دانست.
تاثیرات صفی الدین ارموی در دوران بعد از خود سبب باز شدن راهی بزرگ برای دیگر اساتید و پژوهشگران موسیقی بود و در واقع تمـــامی موسیقی دانان پس از صفی الدین حرکت می کنند و اضافات خود را به موسیقی می افزایند ،موسیقی دانان بعد از او کلام و موسیقی را بالذات ملایم و دلپذیر می دانستند و امور ناملایم را خارج از حقیقت و ذات موسیقی قلمداد می کردند.
در آخر حکایتی از عبدالعزیز سرایا را که در کتاب المیزان من علم الادوار که در مورد صفی الدین ارموی است را می خوانیم.
شنیدم صفی الدین ارموی در یکی از باغ هـای بغداد طوری عود نواخته است که بلبلی با شنیدن صدای ساز او چنان تحت تاثیر واقع شد که پر و بال زنان از شاخسار فرود آمد و در حالی که خود را به کنار صفی الدین ارموی آورد صیحه می زد.