روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
پنجشنبه ۶ مهر ۱۳۹۶ شماره ۶۹۱
***
وقایع استان
***
اهمیت اقلیم و نقش آن در معماری مساکن و شهرها از زمان های قدیم و در طول تاریخ به دلیل اهمیت آن در آسایش و ایمنی و همچنین استفاده آسان از انرژی های طبیعی مورد توجه بوده است. طی سال های اخیر در پی صنعتی شدن شهرها و افزایش ساخت و ساز و اسکان در شهرها و همچنین استفاده آسان از انرژی های فسیلی و جدید، نقش اقلیم در معماری شهرها رو به کاهش نهاده است. امروزه علم معماری و اقلیم از علوم جدیدی است که به استفاده موثر و بهینه از مواهب طبیعی و توسعه پایدار شهری توجه دارد. از این رو هدف اصلی در پژوهش پیش رو بررسی نقش معماری و جهت گیری ساخت و ساز مساکن قدیم و جدید شهر اراک و همچنین بررسی هماهنگی و تناسب معماری جدید با اقلیم شهر می باشد. بنابراین روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و از داده های اقلیمی ۲۷ ساله شهر اراک با شاخص های زیست اقلیمی انسانی و زیست اقلیمی ساختمانی به همراه بررسی های میدانی استفاده شده است. نتیجه پژوهش نشان می دهد که در معماری قدیم به تبع شرایط اقلیمی و به منظور استفاده حــداکثری از انرژی های طبیعی و آسایش انسانی، جهت گیری ساختمان ها غالبا شرقی- غربی بوده است و در معماری جدید که تحث تاثیر فشار فزاینده جمعیت به منظور اسکان احداث شده اند، اغلب بصورت آپارتمانی بوده و نقش پارامترهای اقلیمی در ساخت و ساز و جهت گیری ساختمان ها رعایت نشده است. در پایان در راستای بهبود ساخت و سازهای آتی و لحاظ نمودن عامل اقلیم سرد و خشک منطقه اراک، پیشنهاداتی ارائه شده است.
شهر اراک که در ابتدا به قلعه سلطان آباد شهرت داشت، در دوره قاجاریه(۱۱۹۱-۱۱۹۵ ه.ش) و بنا به ضرورت های امنیتی شکل گرفت. بارزترین تمایز شهر جدید سلطان آباد با اکثر شهر های کهن ایران، ساخت و سازمان کالبدی ـ فضایی غیر ارگانیک آن در دوره اول حیات شهر بوده است زیرا این شهر در شهر در بدو تاسیس به شکل قلعه ای نظامی با تمام اجزا و عناصر شهر یکجا طراحی و در زمینی مستطیل شکل به طول ۸۵۰ متر و عرض حدود ۶۰۰ متر با طرح شطرنجی و با الهام از ساخت شهر های دوره اسلامی بنا گردیده است.
بررسی ساختار و ویژگی های معماری سنتی و قدیم شهر
با بررسی و مطالعه معماری سنتی و تدابیر صورت گرفته توسط گذشتگان در کنترل شرایط اقلیمی مناطق مختلف می توان به نحوه سازگاری معماری با شرایط اقلیمی هر منطقه پی برد، چرا که این نوع معماری بیشترین سازگاری را با شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه داشته است. شرایط اقلیمی در ساخت و سازها بویژه ساخت و سازهای مسکونی سنتی یا بومی هر منطقه تأثیر بسزایی داشته است، چرا که در این نوع ساخت و سازها برای سیستم های گرمایشی و سـرمایشی و تهویه از نیروهای طبیعــــی استفاده می کرده اند. در طی قرن ها مسکن ها طوری طراحی شده اند که از نفوذ گرما در مناطق گرم و از نفوذ سرما و بادهای سرد در مناطق سرد و بارش های شدید و برف های سنگین جلوگیری کرده اند.
بررسی ساختار و وِیژگی های معماری جدید
در چند دهه اخیر در کنار معماری آگاهانه سنتی و بومی، شاهد ظهور معماری جدیدی هستیم که تقریباً با شرایط اقلیمی منطقه متناقض می باشد.
خانه های ردیفی که از بتن، آهن و آجر ساخته شده اند، با حیاط هایی که به علت کوتاه بودن دیوارهایشان از یک سو قادر به ایجاد سایه مناسب نمی باشند و نمی توانند از بنا در مقابل باد شدید و تابش زیاد خورشید محافظت نمایند، شرایط نا مساعدی برای ساکنین به وجود می آورند. از سوی دیگر احداث دیوارها و سقف هایی با ضخامت کم که در موقعیت خاص این منطقه، هیچ گونه مقاومتی ندارند. همچنین استفاده از قیر سیاه رنگ بر روی پشت بام ها که به علت تیرگی رنگ موجب افزایش دما در تابستان و به جهت انتقال حرارت از طریق سقف به داخل خانه موجب کاهش دما در فصل زمستان و در نهایت استفاده از وسائل گرم کننده و همچنین افزایش مصرف انرژی فسیلی و دستگاه های خنک کننده می گردد. این عوامل باعث ایجاد آلودگی و بالا رفتن میزان مصرف در محیط شده و توازن و پایداری محیط را برهم می زند.
در معماری جدید با شیوه ساخت ناهماهنگ با اقلیم از یک سو موجب عدم آسایش ساکنین و از سوی دیگر با استفاده نامناسب از مصالح و افزایش مصرف انرژی فسیلی، معماری پایداری را که در گذشته وجود داشته، مدنظر قرار نگرفته است. الگوی معماری مسکن جدید کاملا متفاوت از الگوی مسکن قدیم است به گونه ای که در ساخت و ساز جدید هدف فقط ساخت یک خانه و به زبان عامیانه تر؛ سقف بالای سر می باشد و توجهی به شرایط اقلیمی و نحوه ساخت نمی شود. به طور کلی بالا بردن ساختمان و برج بازی های متداول هدف غایی معماران می باشد. در این نوع ساخت و ساز نماسازی و توجه به نمای بیرونی از اهمیت بسزایی برخوردار است به گونه ای که در ساخت و ساز اصلا تًوجهی به شرایط رطوبتی و حرارتی نمی شود. به عنوان نمونه در بعضی از نقاط شهر اراک خانه هایی مشاهده می شود که از سنگ نمای سفید استفاده شده است که با توجه به شرایط رطوبت نسبی منطقه، فقط چند سالی دوام و زیبایی ظاهری خود را دارند و به مرور زمان به علت رطوبت نسبی بالا حالت نم زدگی پیدا می کنند و تخــریب می شوند.
الف: ویژگی های بافت مجموعه های مسکونی اراک
منظور از بافت مجموعه های ساختمانی، نحوه قرارگیری و اتصال ساختمان های مسکونی مختلف در یک مجموعه است. با توجه به این که هدف، دریافت حرارت بیشتر در ساختمان و کاهش اتلاف حرارت ساختمان در مواقع سرد سال می باشد بهتر است بافت مجموعه های ساختمانی فشرده و متراکم باشد. در چنین بافتی به لحاظ فشردگی و اتـــصال ساختمان های مختلف به یکدیگر، مساحت سطوح خارجی کاهش و ظرفیت حرارتی همراه با زمان تأخیر نهایی افزایش می یابد و تأثیر شرایط اقلیمی بر هر یک از واحدها کمتر می شود . همچنین از طریق ایجاد دیوارهای مشترک بین واحدهای همجوار و طرح ریزی گروهی ساختمان ها، می توان بافت فشرده ای را به وجود آورد چرا که هر چه دیوارهای مشترک بین ساختمان ها بیشتر باشد، مساحت سطح خارجی آنها کمتر و در نتیجه میزان اتلاف حرارت ساختمان کمتر خواهد بود. با توجه به اینکه در شرایط اقلیمی اراک ایجاد جریان دائمی هوا در فضاهای داخلی و محیط اطراف ساختمان ها ضرورتی ندارد، حداقل فاصله بین دو ساختمان باید در حدی باشد که امکان نفوذ آفتاب به فضاهای داخلی در فصل سرد وجود داشته باشد چرا که بهره گیری از انرژی خورشیدی در گرمایش فضاهای داخلی یکی از اهداف طراحی در اراک است. با قبول مقداری سایه بر روی طبقه همکف در ماه های سرد سال، حداقل فاصله را می توان در نظر گرفت. البته در صورتی که شیب زمین رو به جنوب باشد، مشکل در سایه قرار گرفتن ساختمان کاهش می یابد و در شیب های شمالی مشکل حادتر خواهد بود . در مجموعه های ساختمانی می توان با قرار دادن ساختمان های کوتاه تر در سمت جنوب مجموعه مقدار سایه را کاهش داد.
ب- جهت استقرار ساختمان
یکی از مهمترین عواملی که در شکل گیری فضاهای مسکونی تأثیر می گذارد، جهت استقرار ساختمان ها وشبکه دسترسی است. در تعیین جهت استقرار مناسب برای ساختمان همواره باید به عواملی چون دسترسی، شیب و توپوگرافی زمین، ارتباط با ساختمان های اطراف، اشراف، چشم انداز و بالاخره شرایط اقلیمی محل مورد نظر توجه داشت. هر چه شرایط اقلیمی وخیم تر باشد این نیاز ضروری تر است و جهت انتخابی باید جوابگوی بیشتر نیازها باشد. نقش هر یک از عناصر اقلیمی مختلف در تعیین جهت استقرار ساختمان با توجه به شرایط اقلیمی متفاوت در مناطق مختلف متغیر می باشد. در مناطق گرم، هدف پرهیز از کسب حرارت ناشی از تابش آفتاب در مواقع گرم است. در مناطق سرد، هدف کسب حرارت ناشی از تابش آفتاب در مواقع سرد است. در مناطق مرطوب، هدف حداکثر استفاده از وزش بادهای محلی در خنک کردن فضاهای داخلی می باشد. در شرایط اقلیمی خاص اراک با توجه به نیازهای حرارتی ساختمان و امکانات طبیعی موجود می توان اولویت اقلیم در ارتباط با جهت استقرار ساختمان را به شرح زیر خلاصه نمود:
-۱ نفوذ اشعه خورشیدی به داخل ساختمان در دو ماه جولای و آگوست باید با محدودیت همراه باشد. ولی با توجه به اینکه شب ها در کل سال سرد است برخورد اشعه خورشید با جدار غیر شفاف مشکل ایجاد نمی کند.
-۲ با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از سال انرژی گرمایی در ساختمان تولید می شود، برای جلوگیری از هدر رفتن انرژی باید سطح تماس ساختمان با بادهای غالب فصل سرد کم شود.
پیشنهادات و جزئیات معماری همساز با اقلیم سرد و خشک اراک
-۱ استقرار ساختمان در جهت بهینه ۴۵ درجه، جهات قابل قبول ۳۰ درجه و ۱۵ درجه شرقی از مبدأ جنوب و کشیدگی در جهت شرق و غرب جهت دریافت حداکثر نور خورشید در فصل زمستان.
-۲ احداث ساختمان های بهم پیوسته و فشرده با دیوارهای مشترک.
-۳ تعبیه و قرار دادن پنجره ها در سمت جنوب ساختمان جهت استفاده از حداکثر نور خورشید در فصل زمستان.
-۴ طراحی فضاهای کم اهمیت در ضلع غربی پلان مانند انبار و پارکینگ.
-۵ بــرای رسیدن به تهویه مناسب در زمینه پنجره ها بهترین جهت مایل بودن پنجره ها نسبت به باد است.
-۶ درزبندی و عایق بندی کلیه پنجره ها و درها و بازشوها و استفاده از شیشه های چند لایه برای کنترل اتلاف حرارت در ساختمان.
-۷ استفاده از پنجره های با اندازه متوسط و کشیدگی در جهت افقی یا مربع شکل.
-۸ احداث معابر کم عرض جهت استفاده از سایه برای ساختمان های مجاور.
-۹ استفاده از عایق حرارتی در سقف و کف و دیوارها و استفاده از رنگ روشن و سطوح غیر خشن در دیوارهای رو به آفتاب تابستانی بویژه ضلع غربی.
-۱۰ بهتر است که محل های عبور عابرین پیاده حداقل یک متر از دیوار فاصله داشته باشد و در این فاصله برای کاهش شدت گرما از سطوح آب یا گیاه استفاده شود.
***
منبع: مقاله منتشر شده در همایش معماری پایدار و توسعه شهری با عنوان «تحلیلی بر معماری قدیم و جدید شهر اراک با تاکید بر نقش اقلیم» نوشته علی شماعی دانشیار و عضو هیات علمی گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران/ حمیدرضا تلخابی دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران/ علیرضا خواجه بهرامی دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی، تهران.
