«وقایع استان» ظرفیت های فراموش شده آموزش جشن های ایرانی به بهانه جشن «خردادگان» را بررسی می کند/مفاهیم برجسته

شنبه ۶ خرداد ۹۶ شماره ۵۹۶
***
وقایع استان
جشن های گروهی و دسته جمعی یکی از راه های ایجاد نشاط در جامعه است. در سال های اخیر دیده می شود که مردم شهر و کشورمان به بهانه های مختلف چون پیروزی تیم محبوبشان تا کاندیدای مورد علاقه شان سعی دارند تا در خیابان ها گرد هم بیایند و به شادی بپردازند. در کشورهای مختلف جهان جشن های سنتی و کهن بسیاری هست که همچنان به صورت دسته جمعی برگزار می شود. کارناوال هایی پر از رنگ و شادی با فلسفه های خاص که هم مجالی برای ایجاد نشاط و همراهی مردم کنار هم است و هم هدفی نهایی که معمولا معرف فرهنگ و تمدن آن کشور است در دل خود دارد. تاریخ و تمدن ایرانیان نیز سرشار از این جشن های گروهی و ملی است که بسیاری از آن ها در مسیر تاریخ و در تاراج و تاخت و تاز قوم های دیگر به ایران یا به کلی فراموش و یا کمرنگ شده است. شاید شناخت بهتر و بیشتر این جشن ها بتواند یک ظرفیت ویژه برای برگزاری جشن های عمومی باشد که اشاعه دهنده یک فرهنگ خاص نیز باشد. در ایران باستان جشن های بسیاری در هر ماه برگزار می شد که طبق گاهشمار ایرانی و اوستایی این جشن ها در روز مشخص از هر ماه که نتیجه برخورد آن ها با هم بوده با تفسیر و فلسفه مشخصی در میان مردم برپا می شده است. شاید برخی اعتقاد داشته باشند که این جشن ها در روزگار کنونی با سبک و نوع زندگی ارتباطی نداشته باشد و چون بیشتر آن ها در ارتباط با طبیعت است بی شک فرصت و مکانی برای برگزاری آن ها به سبک گذشته نیست؛ ولی مساله اصلی این است که تمامی این جشن ها بر پایه مفاهیم جهان شمول و بدون زمان و مکان است و نمی توان آن ها را محدود کرد برعکس می توان برای برگزاری آن ها سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های خاص داشت. این جشن ها علاوه بر گردهمایی های فرهنگی و هنری می تواند یک ظرفیت خاص برای گردشگری باشد. جشن هایی ماهیانه در مکان های مشخص که می تواند علاقمندان را به آنجا بکشاند. نمونه موفقی از برگزاری این جشن ها جشن تیرگان است که چند سالی است در منطقه فراهان اراک برگزار می شود. به نظر می رسد شناخت هر کدام از این جشن ها و سرمایه گذاری بر روی آن ها با کمی دقت می تواند یک پتانسیل خوب معنوی و مادی برای جامعه باشد. هم اکنون در کشور ما اعتبار و هزینه های بسیاری برای فرهنگ سازی در زمینه اهمیت آب، حفظ طبیعت، عدم خشونت اجتماعی و … می شود در حالیکه در دل این جشن ها تمام این درس ها نهفته است. بیشتر جشن های ایران باستان دارای ویژگی های یکسانی هستند از جمله اینکه تقریباً همگی در پیوند با پدیده‌های طبیعی و کیهانی و اقلیمی هستند و به همین دلیل کوشش شده است تا زمان برگزاری آنها هرچه بیشتر بـا تقویم طبیعــی منطبــق باشد. دیگر ویژگی گردهمایی‌ها و مراسم ایرانی در این است که با سرور و شادی همراه هستند و غم و اشک و گریه در آنها جایی ندارد. حتی مراسم عید «بمو» در میان مانویان که اتفاقاً همزمان با روز جانباختن مانی بوده، همراه با سرود و شادی برگزار می‌شده است. این نکته بر اهمیت این جشن ها اضافه می کند جامعه ما که یک جامعه افسرده و بیشتر غمگین است به این نوع جشن ها که به دور از ابتذال نیز هست نیاز مبرم دارد.
جشن‌ها و مراسم ایرانی در احترام و پاسداشت همه مظاهر طبیعت است. در هیچکدام آیین‌های ایرانی اثری از خشونت و بدرفتاری نسبت به گیاهان و حیوانات دیده نمی‌شود. بلکه حتی با آیین‌هایی همراه است که به انگیزه پاکیزگی و پاسداری از محیط زیست برگزار می‌شود. جشن‌ها و مراسم ایرانی چنین است که با زادروز یا سالمرگ کسی در پیوند نیست و آنگونه که از متون کهن همچون شاهنامه بر می‌آید، برای ایرانیان زادروز کسی اهمیتی فراوان نداشته و به ندرت آنرا ثبت می‌کرده‌اند؛ چرا که هر کسی در روزی زایش یافته و در روزی در می‌گذرد. آنچه برای ایرانیان با ارزش بوده و آنرا ثبت کرده و گاه جشن می‌گرفته‌اند، «انجام کاری بزرگ» بوده است که نمونه‌های آنرا در شاهنامه فردوسی می‌بینیم. می‌دانیم که فردوسی نیز تنها به ثبت زمانِ پایانِ کار بزرگ خود که همانا «سرایش شاهنامه» باشد، بسنده کرده و از یادآوری صریح زادروز خود خودداری کرده است. یک ویژگی پر اهمیت دیگر آن ها در گستردگی مراسم است. ایرانیان جشن‌ها و آیین‌های میهنی خود را به گونه‌ای یکپارچه و با همبستگی و همزیستی شگفت‌انگیزی برگزار کرده و تفاوت‌های قومی و دینی و زبانی را عامل بازدارنده این یگانگی نمی‌دانسته‌اند. در دنیای معاصر که تاکید بر حضور الیت و اکثریت در کنار هم هست این جشن ها می تواند ایجاد کننده اتحاد بومی و مذهبی بدون تعصب و نگاه اعتقادی باشد. همین چند شاخصه ای که در بالا آورده شد اهمیت شناخت این جشن ها را بیشتر می کند. بی شک بسیاری از ما نمی دانیم که امروز نیز یکی از همین روزهاست روزی که در ایران باستان در آن جشنی خاص با هدف و ترجمانی پر از نکته برگزار می شده است. ششم خرداد مصادف با جشن خردادگان است جشنی که به ستایش آب، پاکی و آبادانی می پردازد. البته منابع زیادی از شناخت و معرفی این جشن ها در دسترس نیست و همیشه بر چند جمله همیشگی تکیه شده است؛ اما آنچه از همین منابع محدود می توان برداشت کرد این است که در گذشته آب موضوع با اهمیتی بوده است همانطور که هم اکنون نیز هست. به اعتقاد ایرانیان باستان خرداد پاسبان و نجات دهنده آب بوده است. در واقع خرداد امشاسپند (صفت اهورا مزدا) بانویی است که نگهداری از آب و رفع تشنگی وظیفه او بوده است. از کارهای عمده خرداد حمایت از آب است و شادابی گیاهان از اوست. همچنین خرداد مظهر تندرستی و سلامتی است. درباره خرداد در متون پهلوی و ایران باستان آمده است: «خورداد سرور سال ها و ماه ها و روزهاست ؛ از این روی است که او سرور همه است. او را آب مایملک دنیوی است. هستی، زایش و پرورش همه موجودات جهان از آب است و زمین را نیز آبادانی از اوست. چون اندرسال، نیک شاید زیستن، به سبب خرداد است … او که آب را رامش بخشد یا بیازارد، آن گاه، خورداد از او آسوده یا آزرده بود. او را همکار، تیر و باد و فروردین است.»
یکی از مهم‌ترین آیین‌های روز خرداد که در جشن خردادگان پررنگ تر می‌شود، رفتن به سرچشمه‌ها یا کنار دریاها و رودها، تن شویی در آب و خواندن نیایش‌های ویژه این روز همراه با شادی و سرور در کنار خانواده و دوستان بوده‌است.
نمونه‌ای از سنت‌های رایج در این روز را می‌توان از سروده «دستور داراب پالن» موبد بزرگ پارسی در منظومه «فرضیات نامه» برداشت نمود که از آیین‌های ویژه خرداد روز به «تن شویی» و «کندن چاه» و «نو کردن کاریز» اشاره می‌کند و در همین مورد در متن پهلوی «اندرز انوشه روان آذرپاد مهر اسپندان» یادآوری شده که «در خرداد روز جوی کن». بر این پایه، در این روز توجه‌ای ویژه می‌شده به نگهداری و نوسازی جای‌هایی که آب از آن‌ها سرچشمه می‌گیرد و در آنجا جاری می‌شود چون چشمه‌ها، چاه‌ها، جوی‌ها، کاریزها و رودها که با آب زندگی بخش خود، ادامه زندگی را در این کره خاکی برای زیستمندان امکان‌پذیر می‌کند. ابوریحان بیرونی نیز در آثار الباقیه به مراسم شستشوی ویژه ای که در این روز برگزار می شده است اشاره کرده است. شاید توجه به این روز و برگزاری جشن در آن در آموزش و فرهنگ سازی آب و اهمیت آن در جامعه موثر باشد، موضوعی که سال هاست در اولویت آموزش های اجتماعی و فردی قرار دارد.