چهارشنبه ۸ خرداد ۱۳۹۸ شماره ۱۰۹۰

گفتگوی «وقایع استان» با « مهدی حاجی زاده» هنرمند اراکی که می خواهد هنر «سوخت معرق چرم» را از آتش فراموشی نجات دهد

هنرِ پنهان

الهه فراهانی

چرم سوخت، هنری است که پس از افول جلدسازی سنتی، از اواخر دوران قاجار به شکل تابلوهای نقاشی پر از تزیین گسترش یافت. این هنر پرتجمل این روزها درخطر انقراض است.
رشته سوخت چرم، از رشته‌های وابسته به جلدسازی بوده و سابقه رواج آن به دوران تیموریان و به کارگاه‌های هرات باز میگردد چرا که امیر تیمور گورکانی به این هنر بسیار علاقه مند بوده و به هنرمندان سوخت معرق بسیار بها می‌داده است.
این رشته تا دوره قاجار به‌صورت مجلل سازی بوده و به‌صورت قاب و تابلو دیده نمی‌شده و از دوره قاجار به این سمت تا حدی تغییر کاربری داده است.
مرحوم حاج میرزا آقا امامی هنرمندی بود که این هنر را در اصفهان حیاتی دوباره بخشید و پس‌ازآن مرحوم حسین خوشنویس زاده اصفهانی و آقا تقی کلباسی این هنر را ادامه دادند؛ و امروزه استاد علی خوشنویس زاده اصفهانی بیش از نیم‌قرن است که در حوزه این هنر فعالیت می‌کند.
این هنر را هنر پنهان در یک هنر می‌نامند زیرا رشته‌های هنری مختلفی ازجمله طراحی، نقاشی، تذهیب، منبت،تشعیر،معرق، لایه چینی، طلاکوبی، صحافی و خوشنویسی در این هنر دخیل می‌باشند.
واژه سوخت از این حیث نام گرفته که مردم اصفهان رنگ های تیره را سوخته می نامیدند و رنگ قهوه ای سوخته در این هنر نشان از همین تعبیر است. رنگ‌های که در هنر سوخت معرق چرم استفاده می‌شود، رنگ‌های غیر شفاف و پخته است. رنگ‌های لاجوردی و نیلی رنگ‌هایی هستند که در طبیعت به‌صورت طبیعی وجود دارد اما رنگ‌هایی مانند رنگ زنگاب و رنگ شنگر، رنگ‌های پایه‌ای هستند که توسط خود اساتیدی که در این حوزه فعالیت می‌کردند، ساخته می‌شدند.
در همین راستا گفتگویی با یکی از هنرمندانی که شاید آخرین و تنهاترین هنرجوی جوان استاد خوشنویس زاده است ، ترتیب داده ایم. مهدی حاجی زاده متولد سال ۱۳۶۵ در اراک که تحصیلات دانشگاهی خود در مقطع کارشناسی ارشد رشته مرمت و آثار تاریخی در دانشگاه اصفهان گذراند، در اصفهان که مهد هنر است با استاد خوشنویس زاده آشنا شد و تصمیم گرفت کارگاهی در کنار کارگاه استاد خوشنویس زاده تهیه کند تا از تجربیات این استاد ارزشمند بهره مند گردد. برخی مشکلات و ماهیت این هنر در مصاحبه با مهدی حاجی زاده مطرح شده که در ادامه می خوانید:

تاریخچه این هنر چیست و چگونه پدید آمد؟
این هنر یکی از هنرهای ارزشمند و اصیل ایرانی است که در گذشته برای جلدسازی کتب نفیس بکار برده می شد. هنر سوخت ، معرق چرم از همان موقع که کتب نفیس خطی وجود داشت به وجود آمد. سوخت از این جهت عنوان گرفت که از رنگ های تیره استفاده می شود و اینکه به خاطر قالب های داغ برای نقش روی چرم زده می شد چرم ها سوخته می شد .
این هنر از ده هنر و فن سنتی که از همان زمان متداول بود تشکیل شده است و این هنر در کارگاه میرزا آقا امامی از حالت جلد کتابی خارج شد و به صورت تابلو در ابعاد بزرگ و مختلف درآمد و این خودش یک حسن بود که دست هنرمند را در این زمینه باز می کرد تا اثر ارزشمندتری را خلق کند.
ده هنرمند بزرگ این هنر را دنبال می کردند که آخرین آن استاد خوشنویس زاده بود . البته برخی هم اظهار دارند که استاد فرشچیان نیز این هنر را علاوه بر استاد خوشنویس زاده دنبال می کند که در واقع شاهدان عینی می گویند وی مدیر گروه بوده و تنها نگاری گری ها را انجام می داده است.
این هنر را ۱۰ استاد دنبال میکردند و بیش از این تعداد هم نیاز نبوده چراکه جمع و جور کردن این هنر کار هر کسی نیست. این هنر نیاز مهارت روی چرم، صحافی ، خوشنویسی، طراحی سنتی، رنگ سازی، رنگ رزی روی چرم و زرکوبی دارد که آخرین مرحله مهارتی نگارگری است. به جرات می توانم بگویم تنها کسی که این هنر را توانست نجات دهد و ناجی آن باشد استاد خوشنویس زاده بود.

شما از چه سال با این هنر آشنا شدید و کار خود را در این زمینه آغاز کردید؟
به صورت کاملا اتفاقی به واسطه یکی از استادان دانشگاهی خود با استاد خوشنویس زاده آشنا شدم. در آن زمان استاد نیازمند یک شاگرد برای تکمیل و تسریع در انجام آثارش بود و این توفیقی شد که من این هنر را مانند سبک آموزشی قدیم که همان استاد شاگردی است، بیاموزم. از سال ۱۳۹۰ در خدمت استاد بودم تا کارهایش زودتر به نتیجه رسد.

مضمون آثار شما چیست؟
معمولا من آثاری را انتخاب می کنم که محدود به یک زمان نباشد و آثاری باشد که نکات پند آموز و اخلاقی را در برگیرد.

مشوق شما در این مسیر چه کسی بود؟
استاد خوشنویس زاده و استاد فرهمند (اساتید دانشگاهی )

آیا تمایل دارید این هنر برای نسل های آینده آموزش داده شود تا حفظ گردد؟
این هنر یکی از همان معدود هنرهایی است که حالت موزه ای و اصیل خود را حفظ کرده و هنوز به صورت بازاری در نیامده است. به اعتقاد بنده تا زمانی که اهلش پیدا نشده این هنر باید نزد خودم باقی بماند چرا که این هنر نباید به دست نامحرم ( حالت بازاری) بیافتد. ولی بهترین راه برای حفظ این هنر حمایت مسئولان را می طلبد تا با کیفیت این هنر به راه خود ادامه دهد.

نظرتان در مورد ابداع در این سبک و یا تلفیق آن با سبکی جدید چیست؟
اگر یک هنر قرار باشد که در حالت سنتی خودش باقی بماند مانند آبی می شود که در مرداب قرار گرفته است. خاصیت هنر ابداع است. اما در مقابل ابداع، بدعت هم وجود دارد. اگر ابداع باشد مشکلی نیست ولی اگر بدعت بوجود آید بایستی با حساسیت بیشتری عمل کرد.

مسئولان تا چه میزان از شما و این هنر حمایت کرده اند؟
یکی از مشکلات همین است که همه مدعی هستند این هنر بایستی حفظ شود اما در عمل چنین چیزی نمی بینیم.
پیشنهاد همه این است که با انتقال این هنر بـه نسل های آینده مانع از فراموشی آن شویم که این پیشنهاد خوبی است ولی پیشنهاد مهم تر آن است که هنر ایران به سفرای خارجه معرفی شود تا از این طریق جهانیان آن را بشناسند. قطعا این هنر از این طریق بهتر می تواند از فراموشی نجات یابد.