یکشنبه ۱۰ آذر ۱۳۹۸ شماره ۱۱۸۸

نیم ور؛ کهنسال نام آور

بخش پنجاه و دوم/ فصل هفتم

مهدی لعل بار- جواد احدی- شهرزاد قربانی/ نویسندگان:
فصل هفتم : سنگ و معدن
تاریخچه معادن در ایران
ایرانی‌ها از دیرباز با روش‌های ویژۀ خود قادر به استخراج مواد فلزی و غیر فلزی از دل کوه و خاک بوده‌اند و به معدن و کار در آن خو گرفته‌اند.
به معدنکاری باستانی، معدنکاری «شدّادی» گفته می‌شود. «معدن شدّادی یک اصطلاح است و به هر کندوکاو قدیمی که درآن فعالیت‌های معدنی از اکتشاف تا فرآوری توسط ایرانیان در گذشته انجام شده و شناسنامه معدنی و مستندات مکتوبی از آن در حال‌ حاضر وجود نداشته باشد معدنکاری شدّادی می‌گویند» . این تعریف براساس روایت پادشاهی به نام «شدّاد» است که در گذشته دور از اسیران خود برای کندوکاو زمین و استخراج مواد معدنی استفاده می‌کرده و به دلیل نوع و روشی که مورد استفاده قرار می‌گرفته، این نوع معدنکاری به نام این پادشاه معروف شده است. البته باید توجه داشت که گستره معدنکاری شدادی از چند دهه تا چند هزار سال را شامل می‌شود.
ابتدایی‏ترین روش در معدنکاری شدادی با افروختن آتش برای گرم کردن سنگ و بلافاصله سردکردن آن به منظور ایجاد درز و نهایتاً ضربه زدن بر درز‌ها بوسیله گوه و پتک صورت می‌گرفت.
قدمت و پیشینۀ معدن کاری در ایران را می‌توان از روی نشانه‌های آن در تخت جمشید نیز مشاهده کرد. جائی که به نظر می‌رسد ایران در اوج شکوفایی ساختمان سازی قرار دارد و از سنگها به خوبی در این صنعت استفاده کرده و این امر نشان می‌دهد که معدن کاری و استخراج سنگ در مرحله‌ای از بلوغ و شکوفایی بوده است که این چنین بناهای سنگی ساخته شده است. در تخت جمشید بخشی از سنگهای ساختمانی را از معدن مجدآباد(کنونی) بافاصلۀ حدود ۲۰ کیلومتر استخراج و با وجود وزن زیاد(گاهی بیش از ۲۰ تن )آنها را از رود کر گذرانده و به پارسه حمل می‌کردند.
در زمان اشکانیان ثروت‌های کانی کشور و حق استخراج آن به پادشاه تعلق داشت و در معادن از کار بردگان شاهی استفاده می‌شد.
شواهدی از بهره برداری معادن در دوران ساسانی مشاهده می‌شود که در مقیاس وسیعی مورد استخراج قرار می‏گرفتند. ساسانیان در بهره‏برداری از ذخایر بزرگ کاملا منظم و از یک سیستم مرکزی استفاده می‌کردند. مواد معدنی استخراج شده در این ادوار از مجموعه معادن پیرامونی، به یک مکان فرآوری مرکزی ارسال می‏شده است که شامل تمامی تأسیسات، از جمله اقامتگاه بوده است. در این دوره صنایع معدنی و هنرهای وابسته مانند گوهرسازی و فلزکاری دارای رونق به سزائی بود، چنان که ثروت افسانه‌ای ایران به میزانی رسید که در تاریخ بازتاب دارد.
تمامی معادنی که پیش از اسلام فعال بوده‏اند به مرور پس از اسلام نیز مورد بهره برداری قرار گرفته‏اند. در دوران عباسیان معادن در اختیار حکومت بودند و درآمد حاصل از آنها رقم قابل توجهی در عایدات دولت داشت.
در دورۀ صفویه حکومت مستقیماً در امر بهره‏برداری از معادن دخالت داشت، در واقع شاه عباس نخستین اقدام فعالانه را در بهره‏برداری از معادن ایران آغاز کرد. در دورۀ افشاریه نیز آثاری از کارخانۀ ذوب آهن در آمل مازندران جهت تولید گلوله، توپ، نعل اسب و لنگرکشی گزارش شده است. علاوه بر این، نیاز مبرم حکومت آن زمان به میزان قابل توجهی از چدن، بهره‏برداری از فلز آهن را در همان عصر مسجل ساخته است. بهره‏برداری از معادن در دوران زندیه تا دوران قاجار به همان شکل ادامه یافت.
در دوران قاجار استخراج معادن شکل دیگری به خود گرفت. در دوران صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر، وی استخراج معادن را برای اتباع ایرانی آزاد کرد و بهره‌برداری از آن را تا پنج سال معاف از مالیات ساخت، متعاقب این دستور اکتشاف و پی‌جویی معادن در ایران رشد چشمگیری یافت. علاوه بر این اقدام، وی با تاسیس دارالفنون از عده‌ای کارشناس و معلم معدن خارجی دعوت نمود و پنج نفر دانشجوی معدن آن پس از اتمام دورۀ تحصیلی، فعالانه در امر پی جویی و اکتشاف معادن مشغول به فعالیت شدند.
با انقلاب و برقرار شدن مشروطیت ایران (۱۲۸۵ه.ش.) و پیدایش آزادی اندیشه‌ها، جمعیت ها و حزب هائی توانستند خواست های مردم را درباره امور کشوری اظهار نمایند که از جمله می‌توان به درخواست‌های احزاب در مورد ملی کردن معادن اشاره کرد.
در سال ۱۲۹۶ ه.ش نخستین قانون معادن به تصویب هیئت وزیران وقت .
پس از بازگشت ناصرالدین شاه از انگلستان درسال ۱۲۹۲ و با اعطای امتیاز به جولیوس رویترز انگلیسی، وضعیت معادن تغییر یافت و هرکمپانی که صاحب معدن بود، می‌بایست آن را به قیمت متداول آن ملک به این کمپانی می‏فروخت که این موضوع با اعتراضات گسترده مردمی روبرو شده و در نهایت لغو گردید. در سال ۱۲۹۸ مخبروالدوله وزیر علوم وقت تعدادی مهندس انتخاب کرد و جهت شناسایی معادن به سراسر ایران رهسپار نمود، این اقدام شایان توجه بود و سبب رونق گرفتن معادن و معدنکاری گردید و متعاقباً از سال ۱۳۰۳ معادن غالباً به اجاره اشخاص درآمد و فعالیت مردمی بر معادن گسترش یافت. در سال ۱۳۰۷ و به درخواست بانک شاهی ایران امتیاز بهره‏برداری از تمام معادن ایران به یک کمپانی انگلیسی به نام «بانک امتیازات معادن ایران» واگذار شد.
تاریخچه سنگ و معادن سنگ
«بشر همیشه از سنگ های طبیعی برای مقاصد خود بهره جسته است. نخست، انسان سنگ را تنها برای تهیه اسلحه و ابزار به کار می‌برد، اما از همان دوران اولیه تاریخ، از سنگ در ساختمان‌سازی استفاده کرد. بدین ترتیب که ابتدا، در راستای بهبود وضعیت غار و سرپناه خود و سپس به ساختن محل سکونت برای خود پرداخت.
اگر چه فرض بر این است که الوار چوبی، رایج‌ترین ماده ساختمانی مورد استفاده بشر اولیه است، اما ساختمان سازی با سنگ، دست کم به زمان نوسنگی باز می‌گردد. نیاکان ما از ده هزار سال پیش، از سنگ، بدون ترس، برای ساخت دیوار خانه و پناه استفاده می‌کردند.
تمدن‌های ایران و مدیترانه، مانند مصر، یونان و روم پیشرفت‌های چشمگیری در به کارگیری سنگ‌های طبیعی در ساختمان سازی در دوران باستان داشتند.
مصریان نزدیک به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد آموخته بودند که سنگ آهک‌های نسبتاً نرم دوران سوم را به صورت قطعات چهارگوش درآورده و ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد نیز موفق به انجام این کار بر روی گرانیت شدند. ایرانیان در ۲۵۰۰ سال پیش، در تخت جمشید و پاسارگاد با استخراج و به کارگیری با تراش حساب شدۀ سنگ‌های سخت آهکی، ساختمان‌ها، نماها، مجسمه‌ها و نقش‌هایی را آفریدند که هنوز بشر از دیدن آنها شگفت زده می‌شود. بشر از خلق چنان آثاری در این زمان، خود را عاجز می‌بیند.
رایج‌ترین سنگ‌های مورد استفاده در ساختمان‌ها به عنوان سنگ نما، عبارتند از گرانیت و سنگ‌های آذرین وابسته، سنگ آهک و مرمر و سنگ آهک دگرگون شده و همچنین ماسه سنگ و اسلیت که نوعی شیل دگرگون شده می‌باشد و به آسانی می‌توان آن را به ورقه‌های نازک، بزرگ و تخت تبدیل کرد. در مصارف رایج، این سنگ‌ها برش داده شده و در پوشش تزیینی ساختمان‌ها به کار می‌رود و کمتر برای استحکام بنا استفاده می‌شود.»
یکی از مستعد‌ترین مناطق ایرا ن از لحاظ معادن سنگ، در اطراف نیم‌ور و محلات قرار دارد. این منطقه به دلیل داشتن کوههای اطراف، سرشار از معادن سنگ و مواد فلزی و غیر فلزی است، که اهمیت معادن سنگ هم به جهت وفور و هم به جهت کیفیت نه تنها در ایران بلکه در جهان نیز شناخته شده هستند. به عنوان نمونه معدن سنگ عباس‌آباد و آتشکوه دارای بهترین سنگ‌های تراورتن هستند که مشتریان خارجی نیز به آنها علاقمند شده‌اند.
به نظر می‌رسد سالهای دور زمانی که ناصرالدین شاه به اتفاق همراهان خود از نیم‌ور عبور می‌کرده است، متوجه معادن خوب این منطقه شده است و گویا بدون داشتن هیچ گونه امکانات کشف معدن، به خوبی معادن منطقه را شناسایی کرده است و چنین می‌نویسد: « ازگردنه گذشتیم، این گردنه حدود خاک دلیجان را از صحرای نیم‌ور منفصل می‌گرداند، صحراهای اینجا سنگ کوارس (کوارتز) و مرمر سفید زیاد دارد و در کوه‌های اینجا سنگ های فلزی و غیره از همه نوع یافت می‌شود. اگر شخص درست گردش کند، سنگهای معدنی خوب به دست می‌آورد. هیچ جا مثل اینجا کوه‌های پر معدن و سنگ‌های خــوب ندیده ایم….»
شاید او پیش خودش پیش‌بینی نمی‌کردکه در حدود ۵۰ سال بعد این اتفاق خواهد افتاد و با شناسایی معادن منطقه، نیم‌ور به یکی از قطب های سنگ ایران تبدیل خواهد شد.