نگاهی به هنر «آینه کاری» یکی از هنرهای معماری در حال فراموشی در استان/آینه ها بیدارند

شنبه ۲۱ اسفند ۹۵ شماره ۵۴۹
وقایع استان- سمیه انصاری فر:
اهمیت معماری از آن جهت است که بعنوان زیربنا می تواند نشانگر دوره ای که آن بنا ساخته شده است باشد به شکلی اولین نمودهای اجتماعی، فرهنگی و جهان بینی مردم در معماری ها دیده می شود.
در ایران معماری یکی از شاخصه های مهم است که می توان به فرهنگ و تمدن آن پی برد. در واقع نمادی ترین وجه فرهنگ معماری است یعنی ما به واسطه معماری می توانیم به تمدن و فرهنگ یک ملت پی ببریم؛ فرهنگ و تمدنی که نحوه زندگی، رفتار و عملکرد آن ملت را در ادوار مختلف نشان دهد. ایران یکی از معدود تمدن های تاریخ بشریت است که سابقه تمدن و شهر نشینی آن به بیش از هفت هزار سال می رسد بنابراین هر زمان که ما می خواهیم در مورد زندگی مردم ادوار مختلف تاریخ و فرهنگ صحبت کنیم می توانیم شکل ظاهریش را از طریق بررسی معماری آن دوره بیان کنیم و پس از شکل ظاهری لایه های درونی تر و عمیق تر مربوط به فرهنگ آن دوره از تاریخ قابل بحث و بررسی می شود. یعنی به واسطه معماریست که به نحوه زندگی و آداب و رسوم آن دوره پی می بریم.
حضور فرهنگ در فضاهای معماری از راه های گوناگون صورت می گیرد که برای نمونه می توان به حضور آن به شکل عناصر، نقش ها، تزئینات، ترکیب های حجمی یا ترکیب هایی خاص در پلان اشاره کرد. هر بنایی به عنوان جزئی از فرهنگ معماری وظیفه عینیت بخشیدن به یک ذهنیت را دارد. یکی از تاثیرات و تغییرات بارز در معماری ایران بعد از ورود اسلام رخ داد بعد از آن معماری به سمتی نمادین یعنی رسیدن به وحدت الهی پیش رفت. از این رو تزئینات نقش برجسته ای در آن پیدا کردند.
تزئیناتی چون آجرکاری، کاشی کاری، کتیبه ‌نگاری، گچ‌بری، آیینه‌کاری، تزیینات چوبی و حتی برخی از عناصر معماری مانند تویزه‌های کاذب، مقرنس و سه کنج مورد استفاده معماران برای تزئینات مساجد، کاخ ها و عمارات بود. البته اوج این هنرها و معماری ها را می توان در شهرهای با قدمت بالا چون اصفهان و شیراز دید. شهر اراک به واسطه عمر دویست ساله اش شاید غنای معماری به اندازه این شهرها نداشته باشد ولی در استان مرکزی شهرهای قدیمی است که نمود این هنرها در آن دیده می شود. یکی از این شهرها تفرش است. پیشینه این شهر به دوران پیش از اسلام برمی گردد بنابراین در آن آثار معماری دیده می شود چون مسجد جامع ششناو، چهار طاقی بهاران، ارامگاه های امامزاده ها و … که هر کدام دارای ارزش های بی اندازه ایست. کتیبه های سردر خانه، مساجد، تکیه ها و بناها نمودی از تمدن کهن تفرش است که برخی از این آثار همچنان وجود دارند. بنابراین هنرهای بسیاری با توجه به معماری های موجود در این شهر رواج داشته و هنرمندان زیادی نیز به آن مشغول بوده اند. آیینه کاری یکی از این هنرهاست.
ایرانیان از دیر باز به آب و آینه به دیدۀ دو نماد پاکیزگی و روشنایی و راستگویی و بخت و صفا (خوش یمنی ) نگریسته اند. در هر خانه نو همراه هر تازه عروس آینه ای با شمعدان و قرآن همراه بوده قصد تفسیر به رأی ندارم درنزد ایرانیان قبل از اسلام از دید زرتشت، بارقه ای از آسمان ( از جانب ّاهورا مزدا ) بر زمین تابید در مقابل اهریمن فرودآمده تا آتش (نماد ) انسانها را از کجی و اهریمن محفوظ دارد.
در بخش معماری ساختن ِاستخر و حوض وآب نما در جلوی بنا از دیرگاه ایران معمول بوده و بکار بردن آینه برای آرایش بنا در دوره های جدید نمیتواند با این باور بی ارتباط باشد.
اما بهره گیری از قطعات ِآینه و هنر آینه کاری به صورت کنونی گذشته از هم آهنگی باباورهای یاد شده، ریشه ای اقتصادی نیز دارد، بدین معنی که بخشی از سدۀ ۱۰ هجری قمری به صورت یکی از اقلام وارداتی از اروپا به ویـژه از«ونیز» به ایران آورده می شده و به هنگام جابجایی در راه می شکست. به گواهی تاریخ تزیین بنا با آینه برای نخستین بار در شهر قزوین پایتخت شاه تهماسب اول و در دیوان خانه ای که او به سال ۹۵۱ ق آغاز و به سال ۹۶۵ ق به پایان رساند آغاز شده است و این هنر کم کم در ایران رواج و گسترش پیدا کرد. نقوش این هنر مانند گل های خاتم خود دارای طرح های مختلف و متنوعی است. گاه این نقوش هندسی بوده و گاه از طراحی سنتی ایرانی الهام می‌گیرد. همانطور که گفته شد این هنر در شهرستان تفرش نیز از جایگاه بالایی برخوردار بوده است؛ ولی متاسفانه به دلیل بی توجهی و البته کمرنگ شدن این تزیین در خانه ها شاهد منسوخ شدن این هنر در این شهر هستیم.
به گزارش وقایع استان به نقل از ایرنا علی حیدری روز پنجشنبه در گفت و گو با ایرنا عنوان کرد: هنر آیینه کاری با ظرافت های خاصی همراه بوده و در دوره های گذشته اغلب در خانه اشراف و اعیان تفرش کاربرد داشته است.
وی اظهار کرد: این هنر بومی شهرستان تفرش محسوب نمی شود اما، با توجه به اینکه بزرگان و اشراف این شهر برای تزئین منازلشان تمایل به آینه کاری و گچ کاری داشته اند، هنرمندان زیادی از دیگر نقاط کشور به این شهرستان سفر می کردند و هنر آینه کاری را به تفرشیان آموختند.
حیدری افزود: آموزش و فعالیت علاقه مندان هر آینه کاری در تفرش با استادکاران باعث شد که هنرمندان بسیاری در تفرش تربیت شود اما، با گذر زمان این هنر امروز رونقش را در تفرش از دست داده و به هنری منسوخ بدل شده است.
وی بیان کرد: اکثر بناهای آینه کاری شده در شهرستان مربوط به اعیان و دوره قاجاریه است که تخریب شده و ازدست رفته است.
نماینده میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در تفرش گفت: در کنار آینه کاری گچ کاری های زیبایی نیز در معماری بناهای باقدمت تفرش وجود دارد که این هنر نیز به واسطه گذر زمان و مهاجرت گچکاران هنرمند شهرستان از رونق افتاده است. وی، یکی از بناهای آینه کاری و گچبری شده شهرستان تفرش را منزل ضیایی عنوان کرد و افزود: این بنا متعلق به دوران قاجاریه و از ابنیه تاریخی مهم تفرش است که در محله زاغرم واقع شده و در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۱۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است؛ اما امروز در شرایط مناسبی به سر نمی برد.
حیدری عنوان کرد: گچبری این بنا به شکل گل و بوته با الگوهای قالبی هنرمندان اصفهانی و تهرانی کار شده است اما، به دلیل کمبود منابع مالی ویژه مرمت دچار تخریب فراوان شده است و مقرر است برای احیاء با نظر مثبت صندوق حفظ و احیای بناهای تاریخی به بخش خصوصی واگذار شود و به تبع آن در امر مرمت و معماری اصلی آن باید مورد توجه قرار گیرد.
همانطور که گفته شد معماری در ارتباط با دوره شکل گیری خود است، شاید طبیعی باشد زیرا همانطور که بخش هایی چون فرهنگ، هنر، اقتصاد و زندگی اجتماعی متاثر از آشنایی با سبک زندگی اروپایی بود و روح معماری اروپایی نیز به تبع آن وارد ایران شد ولی مساله ای که توجه به آن ضروری است این است که معماری نیز مانند حوزه های یاد شده هنوز نتواتنسته مسیر درستی را طی کند و با نگاه به سنت و حفظ قسمت های موثر آن به نوآروی پرداخت.