نگاهی به فیلم هایی با محوریت خشونت علیه زنان/اکران های سخت

پنجشنبه ۴ آذر ۹۵ شماره ۴۷۰

سمیه انصاری فر
وقایع استان

خشونت علیه زنان یک پدیده جدید نیست؛ ولی پرداخت اجتماعی به آن در دنیای معاصر مورد اهمیت و اولویت قرار دارد، با تغییر ساختار اجتماع در دنیای معاصر شکل این نوع خضونت نیز متفاوت و ابعاد بیشتری را به خود اختصاص داده است. شاید تصور بیشتر ما از خشونت علیه زنان خشونت های فیزیکی یا همان ضرب و شتم زنان توسط همسران، پدر یا برادران باشد ولی خشونت های کلامی، روانی، جنسی تا نابرابری در فرصت ها، قوانینی و مسائل اقتصادی هم اکنون از زمینه های بحران ساز برای زنان است.خشونت های کنونی علیه زنان امروزه هم خانگی هستند و هم اجتماعی. بهر حال با توجه به اینکه در جامعه ایرانی نیز خشونت علیه ز نان وجود دارد و نمی توان آن را انکار کرد، نقد، اعتراض و تحلیل های مختلفی در مورد آن وجود دارد از آنجاییکه خشــــونت علیه زنان بیش از هر چیز پدیده ای است فرهنگی – اجتماعی و به تناسب ویژگیهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی جوامع دارای علل و عوامل و مصادیق متفاوتی است. لذا هیچ الگو و نسخه واحدی نمی تواند منجر به حذف خشونت علیه زنان در همه جوامع شود.
جدای از تمام بحث های جامعه شناسی و روانشناسی در مورد این پدیده همچون سایر پدیده ها در دنیای هنر نیز انعکاس داشته و خیلی از هنرمندان و فیلمسازان این موضوع را بستر خلق آثار خود قرار داده اند. بسیاری از زمان ها، تابلوهای نقاشی و فیلم های سینمایی هستند که با این مضمون ولی سینمای ایران نیز در این زمینه گاه آثار قابل قبولی داشته است که به صراحت موضوع خود را این نوع خشونت ها قرار داده است. بنابراین به مناسبت پنجم آذر روز جهانی منع خشونت علیه زنان نگاهی به فیلم های اخیر سینمای ایران با این مضمون خواهیم داشت. قبل از بررسی این فیلم ها به جایگاه زن و بازنمایی خشونت علیه آنان در آثار دو کارگردان مطرح معاصر سینمای ایران بهرام بیضایی و اصغر فرهادی می پردازیم.
بهرام بیضایی کارگردان آوانگارد سینمای ایران در تمامی نمایشنامه و فیلمنامه خود نگاه خاصی به زن داشته است، زن در آثار او همان زن است قرار نیست اغراق شود یا تبدیل به مرد شود، زنان آثار او حتی مورد خشونت و ظلم نیز قرار بگیرند باز یک زن باقی می مانند ولی دچار چالش و تحول می شوند. زن های آثار بیضایی چه پیروز و چه مغلوب پس از پایان بحرانشان به زن بودن خود بازمی گردند. سگ کشی نمونه بارزی از کارهای بیضایی است که در آن شخصیت زن داستان مورد انواع خشونت ها قرار می گیرد از خشونت خانگی یعنی خیانت و دروغ همسر تا خشونت اجتماعی که شامل خشونت جنسی و کلامی و فیزیکی علیه او می شود. گلرخ کمالی که نویسنده است از خارج کشور به ایران بازمی گردد و متوجه می شود که همسرش دچار مشکل شده است او برای حل مشکل شوهرش اقدام می کند و در این راه از انواع خشونت ها بی بهره نمی ماند ولی در نهایت می فهمد که این بازی را همسرش به راه انداخته است.
اصغر فرهادی دیگر کارگردان ایرانی است که بحران هایی که اغلب برای زنان فیلم هـــایش رخ می دهد، پیش برنده ماجرا است،. زن گذشته‌ تاریک دارد، زن مظنون می‌شود، زن غرق می‌شود، زن قصد مهاجرت می‌کند، زن در کشمکش زمین می‌خورد، زن طلاق می‌گیرد زن مورد تجاوز قرار می گیرد.
وضعیت زنان آثار فرهادی تطابق چشمگیری با وضعیت زنان موجود در جامعه دارد، نگاه او به زن برآمده از آدم‌های پیرامونی و رئالیسم جاری در درام‌هایش است، اما نکته این‌جاست که او همواره زاویه‌ای جدید و ناپیدا برای بروز و نمود کاراکترهای زن فیلم‌هایش انتخاب می‌کند که در عین واقعی و ملموس بودن، آن‌ها را غیرقابل انتظار جلوه می‌دهد. همین نگاه است که زنان آثار او را صرف‌نظر از میزان حضور کمّی، دارای کیفیتی منحصربه‌فرد کرده و به ذهن مخاطب می‌سپارد. در میان آثار فرهادی چهار شنبه سوری و فروشنده دو فیلمی است که در آن زن یک قربانی تمام عیار به شمار می آید و مورد خشونت قرار می گیرد. در چهارشنبه سوری زنی را می بینیم که به همسر خود بدبین و دچار حالت های روان پریش است و به خاطر همین رفتارها مورد خشونت فیزیکی از سوی همسرش قرار می گیرد این در حالی است که هم مرد و هم زن هر دو از طبقه به ظاهر آگاه جامعه هستند.
و اما فروشنده شاید صریح ترین وجه خشونت علیه زنان در جامعه ما است، تجاوز و آزار و اذیت جنسی در جامعه ما به دلیل بافت فرهنگی که وجود دارد همیشه یک جنایت خاموش است زیرا بیشتر زنانی که مورد این نوع خشونت قرار می گیرند به دلیل بسیاری از خط قرمزها و انگ ها مجبور به سکوت هستند اتفاقی که حتی برای رعنا شخصیت فیلم فروشنده نیز می افتد زوجی که به ظاهر روشنفکر هستند؛ ولی در برابر چنین اتفاقی دچار بحران و چالش جدی می شوند. بی شک در دورانی که خشونت علیه بدن زنان در حیطه‌ کلی تر گفتمان حقوق زنان از مهمترین مسائل و چالش‌های پیش روی جامعه‌ ایرانی است، جایگاه و تفسیر فرهادی از مقوله‌ای همچون تجاوز که یکی از مصداق‌های بارز خشونت علیه بدن زنان است، اهمیتی دو چندان می‌یابد. فروشنده داستان زن و مردی است که زن خانواده مورد تجاوز فردی ناشناس در خانه قرار گرفته است.
اما جدای از آثار این دو کارگردان شاید بتوان خانه پدری ساخته کیانوش عیاری را یکی از پر سر و صداترین فیلم ها در بازنمایی خشونت علیه زنان آن هم با توجه به نوع نگاه و سنت مردسالارانه جامعه ایرانی دانست البته به دلایل مختلف و شاید همین پرداخت این فیلم هرگز اکران نشد. خانه پدری، فیلمی ‌با مضمون اجتماعی و محوریت خشونت علیه زنان است که به نمایش خشونت علیه زن در دوران معاصر و در مقاطع مختلف آن می پردازد. این فیلم به پیامدهای یک واقعه در هفت دهه از یک خانه که تنها لوکیشن این فیلم است می پردازد. ماجرا از جایی شروع می شود که پدر خانواده به همراه پسرش دختر را به جرم بی آبرویی به قتل رسانده و در زیرزمینی خانه دفن می کنند. این ماجرا در اواخر دوره قاجار می افتد و بعد از آن فیلم به وضعیت زنان آن خانواده و تمامی ظلم هایی که به آن ها می شود، می پردازد.این فیلم نشان می دهد که حتی پس از قتل دختر، اعضای مرد خانواده تمایلی به پذیرش اشتباه خود ندارند و همچنان طی زمان های مختلف به جای پذیرش اشتباه خود، سعی در سرپوش گذاشتن بر آن با قفل کردن زیرزمین و اقدامات دیگر دارند.
لانتوری ساخته رضا درمیشیان دیگر فیلمی است که خشونت علیه زنان را به طور واضح به تصویر کشیده است، خشونتی که از همان احساس مالکیت یک مرد می آید، این فیلم ماجرای اسیدپاشی به یک زن را روایت می کند. اسیدپاشی با وجود اینکه برای مردان نیز رخ داده ولی بیشتر یک خشونت علیه زنان است و بیشتر در کشورهایی با حاکمیت فرهنگ مردسالارانه و احساسات تملک طلبانه ی مردانه رخ می دهد. این فیلم داستان پسر بزهکار و زور گیری به نام پاشا است، پاشا عاشق یک دختر خبرنگار و فعال اجتماعی شده است و وقتی می فهمد که مریم هیچ علاقه ای به او ندارد بر روی صورت او اسید می پاشد. البته به تازگی نیز فیلمی با نام «این زن حقش را می خواهد» ساخته محسن توکلی نیز با همین مضمون اکران شده است.
اما فیلم هایی چون «آسمان زرد کم عمق» ساخته بهرام توکلی که به طور واضح به خشونت فیزیکی یک مرد علیه همسرش می پردازد، «به خاطر پونه» نیز که ماجرای بدبینی یک مرد به زن و خشونت های ناشی از آن است از دیگر فیلم هایی است که چنین مضمونی دارد.
«فصل فراموشی فریبا»ساخته عباس رافعی را نیز باید جز این دسته از فیلم ها دانست، فریبا زن معتاد و خیابانی است که با مرد معتادی ازدواج می کند؛ ولی به دلیل پیشینه اش همیشه مورد بدبینی و سوظن همسرش است. این زن در نهایت مورد آزار و اذیت خانواده همسرش قرار می گیرد و زیربار کتک های آن ها فرزندش را سقط و در نهایت دوباره به زندگی قبلی خود باز می گردد.