نگاهی به شعر زنان و تاثیر مشروطه بر آن به بهانه سالروز تولد سیمین بهبهانی/عاشق تر از همیشه بخوان

چهارشنبه ۲۸ تیر ۹۶   شماره ۶۳۴

سمیه انصاری فر: ادبیات کلاسیک ایران نیز مانند دیگر عرصه های اجتماعی و سیاسی آن از ابتدا مردانه بود، این مردسالاری را بیشتر در شعر می توان دید. تا همین یک قرن پیش بیشتر شاعران مرد بودند و نقش زن ها در دنیای شعر فقط سوژه بود و در شعر مردان به شکل فردی خیالی و آرمانی و معشوقهای دسـت نیـافتنی یـا زیبـارویی پنهان بود و با حقیقت زندگی زنان در ایران قدیم فرسنگ ها فاصله داشت. باید اینطور گفت که در شعر کلاسیک فارسی و پیش از مشروطه، زن چندان چهره روشنی در شعر ندارد و این ناروشنایی، تصویر منعکس‌شده فرهنگ مردسالار جامعه بوده است. فرهنگی که در آن زن اگر چند بیتی شعر بداهه زمزمه کرده باشد پای تشت و دیگ و در پستو بوده است. زنی که حتی جایگاهی در شعر کلاسیک نداشته چگونه می‌توانسته به درجه شاعر شدن برسد؟ و اگر می‌رسیده توسط برادر و قوم و خویش خود کشته می‌شده است. چند نفر شاعر زن پیش از مشروطه داشته‌ایم و چند نفر نام این شاعران به گوششان خورده است؟ خوب است برای روشن شدن جهان تار شعر کلاسیک و دنیای تار زنان شاعر پیش از مشروطه نام چند شاعر زن در بدنه شعر کهن ذکر شود ابعه قُزداری یا همان رابعه بنت کعب (شاعر سده چهارم هجری که عاشق برده برادرش شد و به دست برادرش کشته شد)، مهستی گنجوی (شاعر اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم هجری)، جهان ملک خاتون (شاعر سده هشتم هجری)، مهری هروی (شاعر سده نهم هجری).
از شاعران زن پیش از پروین اعتصامی در دوره قاجار که نامشان به گوش کمتر کسی رسیده است می‌توان از رَشحِه بیگُم، عالم التاج قائم مقامی، زندخت شیرازی و… نام برد.
اما تحرک اصلی زنان در فرهنگ و اجتماع ایرانی به دوران تجدد خواهی و مشروطه برمی گردد. بنابراین اگر بخواهیم نگاهی جنسیت گرایانه به شعر و ادبیات داشته باشیم از مشروطه هرچه جلوتر می آییم می بینیم که عرصه تک تازی مردان کمتر شده و زنان نیز سهمی پیدا کرده اند. دوران مشروطه نقطه عطفی در ادبیات ایران بوده است شرایط سیاسی و اجتماعی آن دوران بستر مناسبی بود تا زنان وارد شعر، ادبیات و هنر شوند، زیرا در همان دوران ها بود که در میان اندیشه های تجدد خواهی و نوگرایی حقوق زنان نیز مطرح شد. البته این بدان معنا نیست که به یکباره شاهد درخشش زنان بوده باشیم در واقع این آگاهی نسبی باعث شد که عده ای از زنان با وجود تمام مسائل و مشکلات از بروز خود واهمه نداشته باشند. بعد از آنکه در تفکر و نگاه سنتی حفره ای ایجاد شد. با وجود این تحولات نام هایی در عرصه شعر زنان تا کنون باقی مانده است چون پروین اعتصامی، فروغ فرخزاد و سیمین بهبهانی، زنانی که شعر زنان ایران را مسیردهی کردند و باعث ایجاد تحولاتی در آن شدند البته نام فروغ فرخزاد و بعد از آن سیمین بهبهانی در این عرصه بیشتر مشهود است زیرا آنان زن بودن را در شعرهایشان بازنمایی کردند و به نوعی شعرهایش آینه ای از وضعیت زن در جامعه بود که در پس آن زیرمتن هایی سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و انتقاد به شرایط دیده می شد. در مورد نگاه پروین اعتصامی به زن در شعرهایش باید گفت از نظر او زن تنها به این دلیل مهم است چون قرار است روزی مادر شود و پسران بزرگی را پرورش دهد در واقع با وجود تمام مهارت او در فن شعرگویی البته به سبک کلاسیک و معرفی خود بعنوان یک شاعر زن می بینیم که او همچنان زن را یک ابزار برای رسیدن به اهداف جامعه مردسالار می بیند. نقدی که به اشعار او وارد است فقدان زبان زنانه در اشعار اوست شاید سلیقه زنانه و لطیف در شعرش جاری باشد؛ اما زبان شاعرانه اش زنانه نیست؛ اما بعد از پروین که کمتر در شعرهایش خبری از زن و زندگی بود فروغ فرخزاد و سیمین بهبهانی در عرصه شعر ایران ظاهر شدند. فروغ خیلی مجالی برای ماندن نداشت ولی در همان دوران سی و دو ساله زندگی اش پایه گذار تحولات عظیم در شعر زنان شد. شاعری تابو شکن که بی پروا از زن و تنش می گوید. شاعری که زندگی خودش و اطرافیانش و خفقان حاکم بر جامعه دستمایه اصلی شعرهایش بود و همچنان مدرن ترین شاعر زن ایران محسوب می شود. می توان گفت شعر فروغ فریاد اعتراض زن معاصر بر سرتمام سنت ها و قراردادهای محدودکننده زن است.
فروغ در اشعارش یک سیر تکاملی داشت شاید در ابتدا مسائل شخصی اش، ناکامی ها و سختی ها و تجربه هایش را شعر می کرد؛ ولی این نگاه به مرور پخته تر شد و کم کم وسعت دید او شعرهایی را خلق کرد که دغدغه های وسیع تری و جهانشمول تری را در بر می گرفت دغدغه های انسانی و همین او را متمایز می کرد. مثلا تغییر نگاه و موضعش به مرد که دیگر احساسی و با قضاوت های شخصی همراه نبود. بهرحال او همچنان در قله شعر زنان ایران قرار دارد.
اما سیمین بهبهانی، تنها شاعری بود که از زنان ابتدایی پیشرو شعر ایران تا چند سال گذشته در قید حیات بود و هرگز از این عرصه دور نشد. به جرات می توان گفت شعر سیمین یکی از عاطفی ترین نوع شعرهاست. مضامین بیشتر اشعار او در ابتدا عاشقانه و سرشار از عواطف عریانه زنانه و احساسات انسان دوستانه بود؛ ولی شعر او با گذر زمان تکامل پیدا کرد و در کنار تغییر در اوزان غزل مسائل اجتماعی کم کم جای خود را در شعر او پیدا کرد و می توان گفت تلفیق روح تغزل با نگرش و محتوای اجتماعی کاری است که او را ازدیگر شاعران غزل سرای هم عصر خود متمایز می کند. سیمین با زبان روز به مسائل روز در قالب غزل پرداخت. از تصویر و فضا در غزل‌هایش بهره برد. آنچنان‌که شعرهای مشهور و پرآوازه‌ای از او بین مردم به یادگار مانده و در اذهان مردم و مخاطبینش به جا مانده است. سیمین بهبهانی دلیل محکمی بود بر جایگاه واقعی شعر زنان و دفاعی جانانه از تمام شاعران زنی که در شعر کلاسیک، به دلیل شرایط جامعه، حتی نام‌شان به تذکره‌های ادبی نیز راه نیافت. سیمین بهبهانی از موثر ترین و مبتکرترین شاعران عرصه غزل معاصر است. در مجموع نگاه سیمین نسبت به مسائل زنان، واقعی و وسیع است. نمونه های زنان شعر او دراجتماع فراوانند. او سعی دارد درون این زنان و عواطفشان را به نمایش بگذارد. در رابطه با مردان، سیمین رابطه ای مبتنی بر تفاهم را می پسندد. هنگامی‌که درباره مردسالاری و نحوه انعکاس آن در آثار سیمین از او پرسیده می شود، می گوید: «من هیچ سالاری را قبول ندارم خواه زن خواه مرد. سالار من عشق است. انسانیت است. روابط زن و مرد در نوشته های من به همان اندازه نقش دارد که روابط انسان با انسان و روابط انسان با جهان پیرامون. اگر در موردی از روابط زن و مرد لازم باشد که تحلیلی خاص داشته باشم این کار را می‌کنم. همانطور که در روابط دو مرد با هم یا دو زن با هم. برای من روابط زن و مرد بیش از سایر روابط قابل تامل نیست.» او در اشعارش از زندگی خصوصی اش نیز می گوید و مردان زندگی اش در شعرهایش جان می گیرند، بسیاری سیمین را یک فمنیست می دانند؛ ولی نگاهی به شعرهای او نشان می دهد که خواست وی برای برخی مطالبات زنانه یک حقوق انسانی نه نگاه افراطی زنانه. از او مجموعه های شعری چون سه تار شکسته، جای پا، رستاخیز، دشت ارژن، کولی و نامه و عشق، عاشق تر از هیمشه بخوان و … مانده است. امروز مصادف با نودمین سالروز تولد این شاعر است.
بعد از این سه زن، زن های شاعر بسیاری وارد دنیای شعر شدند که خیلی هاشان جریان ساز نیز بودند بهرحال مسیر شعر معاصر ایران در میان زنان راه خود را پیدا و شعر را از انحصار مردانه اش خارج کرده است.