روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
پنجشنبه ۳۰ آذر ۱۳۹۶ شماره ۷۴۸
اسماعیل مجللی
یلدا در فرهنگ فارسی معین «تولد و زایش» آمده است و در لغت‌نامه دهخدا معنای «میلاد» دارد. ریشه کلمه یلدا متعلق به زبان سریانی است و به معنای تولد یا میلاد است. در برخی منابع آمده است که پس از مسیحی شدن رومیان، سیصد سال پس از تولد عیسی مسیح، کلیسا جشن تولد مهر را به عنوان زادروز عیسی پذیرفت. شب یلدا، در باور ایرانیان شبی است که نور بر تاریکی چیره می‌شود و خورشید دوباره زاده خواهد شد. مردم روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند و دیدند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند و دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه تر می‌شوند. از همین رو آن را شب زایش خورشید نامیده و آن را آغاز سال قرار دادند. به دلیل دقت گاه‌شماری ایرانی و انطباق کامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سال‌ها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یکم دی‌ماه است. برای ما ایرانی‌ها این شب با دو نام «شب یلدا» و «شب چله» شناخته‌شده است. پس از نوروز، یلدا تنها آیینی است که همچنان به قوت خود برپاست و شکوه آن روز به روز در حال گسترش است. اینکه چرا این شب را یلدا نامیده‌اند به همان دلیل علمی‌اش باز می‌گردد که از روز پس از آن، طول روز و طول تابیدن خورشید بر زمین بیشتر می‌شود. عده ای دلیل اینکه چرا به آن «چله» می‌گویند را کشف آتش از سوی «هوشنگ» می‌دانند. که او کاشف آتش در ۱۰ بهمن است؛ یعنی چهل روز بعد از شب یلدا؛ دوره‌ای که به آن چله بزرگ زمستان می‌گویند. یلدا و جشن هایی که در این شب برگزار می شود، یک سنت باستانی است و همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد. طولانی‌ترین شب سال، شب زایش مهربانی است. پایان فصل خزان و فرارسیدن سرما و دگرگونی رنگ زمین از زردی به سفیدی است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند و از این رو به دهمین ماه سال دی ( دی در دین زرتشتی به معنی دادار و آفریننده) می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود. این جشن مراسمی آریایی است و پیروان میتراییسم آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می کردند. و به اندازه زمانی که مردم فصول را تعیین کردند کهن است. ایرانیان برای در امان بودن از خطر اهریمن، در این شب همه دور هم جمع می شدند و با برافروختن آتش از خورشید طلب برکت می کردند. آیین‌هایی در این هنگام برگزار می‌شده است که یکی از آن ها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی که از لازمه‌های آن، حضور کهن‌سالان و بزرگان خانواده، به نماد کهن‌سالی خورشید در پایان پاییز بوده است .همه ایرانیان اعم ازفارس، ترک، کرد، لر، بلوچ و عرب، شب یلدا را شب جشن، شادی، دور هم نشینی و صداقت می‌دانند. در شب یلدا، معمولا شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها همچون هندوانه، انار، سیب و انواع آجیل و تنقلات مصرف می شود. این میوه ها هر یک بار معنایی نمادین با خود دارد؛ هندوانه به‌عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می‌شود،به‌عنوان مهم‌ترین میوه بر سر سفره چله قرار می‌گیرد.
حافظ‌خوانی و شاهنامه‌خوانی نیز از رسوم ایرانی‌ها در این شب است. و جای پای خود را در بین شب‌زنده‌داران یلدا محکم کرده است. بازگویی خاطرات و قصه گویی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ایرانی دلپذیرتر می کند.البته تفال زدن به دیوان حافظ و شاهنامه خوانی از آیین های شب یلدا نیست، اما به دلیل اینکه اقوام در این شب دور یکدیگر جمع می شدند و خودبه‌خود مهمانی مفصلی ترتیب داده می شد و از هر دری سخنی گفته می شد، بخشی از این شب نشینی به خواندن اشعار حافظ و فردسی می رسید. بردن هدیه به خانه عروس با عنوان «شب چله‌ای» در این شب برای دخترانی که به تازگی نامزد شده‌اند، از سوی خانواده داماد، یکی دیگر از آیین های این شب به یاد ماندنی است که خانواده‌های عروس و داماد دور هم جمع می‌شوند. همچنین رسم دیگری نیز هست و موقعی که دختر ازدواج می‌کند و به خانه شوهر می‌رود، از طرف خانواده دختر برای آن طبقی از اقلام مصــرفی آن شب بــه عنوان «شب چله ای» می برند. ادبیات نیز از این آیین پُر از نماد و استعـاره بی بهره نماند و شاعران ایران زمین از این پتانسیل شعری و احساسی استفاده کرده‌اند و شب یلدا را به بسیاری غم‌ها چون فراق یار و خرم‌روز را به صبح امید آن تشبیه کرده‌اند.
هنوز با همه دردم امید درمان هست/که آخری بود آخر شبان یلدا را (سعدی)
هر شبی در غم هجرت شب یلداست مرا/که به سالی به جهان یک شب یلدایی هست (امیرخسرو دهلوی)
صحبت حکام ظلمت شب یلداست/نور ز خوشید خواه، بو که برآید (حافظ)
همه شب های غم آبستن روز خراب است/یوسف روز، به چاه شب یلدا بیند (خاقانی)
غنیمت دان حضور نعمت الله/که دشمن را شب یلداست امروز(شاه نعمت الله ولی)
شب یلدا را همه ساله جشن می‌گیریم تا سنت‌های زیبای قدیم در لابه‌لای زندگی مدرنیته شهرنشینی‌مان حفظ شود. در ایران گاهی اوقات انطباق برخی مناسبت های سال قمری با شب یلدا، رنگ و بوی خاصی به آن می بخشد. اگر شب یلدا مصادف با عاشورای حسینی باشد، بالطبع این شب رنگ و بوی حسینی خواهد گرفت و با لعن و نفرین به قاتلان امام حسین(ع) همراه خواهد شد. ولی اگر این شب مصادف با نیمه شعبان و تولد امام دوازدهم شیعیان باشد، خودبه‌خود شادی ایرانیان را در این شب به یاد ماندنی مضاعف خواهد کرد.
