نگاهی به حضور ارامنه در استان مرکزی به مناسبت آغاز سال جدید میلادی/ارامنه اراک؛ اقلیت قابل احترام

یکشنبه ۱۲ دی ۱۳۹۵ شماره ۴۹۵
سحر یاری-وقایع استان:
امروز مصادف است با آغاز سال جدید میلادی، تاکنون در هیچ منبعی دلیل خاصی برای آغاز سال جدید میلادی از اول ژانویه اعلام نشده است هر چند اقوام مختلف به فراخور یک روز را به عنوان مبدا و شروع کننده سال برای خود معین کرده اند. در عصر امپراتوری روم روال کار براین بود که کلیه مقامات مملکتی روز ۱۵ مارس (۲۶ اسفند) را روز آغاز خدمت قرار می دادند حتی قیصرها و کنسول های رومی نیز در این روز وارد عرصه کار می شدند. لیکن چون کنسول (فول دیویس نوبیلیور) به دلایلی چند موفق نشد در روز ۱۵ مارس زمام امور را به دست بگیرد و این مهم پس از مدتی تعویق در روز اول ژانویه میسر شد، آن روز را آغاز کار اعلام کردند. ژولیوس سزار هم به یک ژانویه وفادار ماند. پس از تنظمی تقویم ژولیانی به دستور ژولیوس سزار نه فقط اول ژانویه اول سال شناخته شد بلکه خود سال نیز به ۳۶۵ روز تقسیم شد، زیرا همین مدت لازم بود تا زمین یک بار به دور خورشید گردش کند. به پاس این خدمت تقویم مذکور را ژولیانی گفتند و به پاس بزرگداشت ژولیوس سزار نام او را روی ماه ژوئیه (ژولیوس) نهادند.
در ایران مراسم روز تحویل سال میلادی توسط ارامنه همزمان با سایر نقاط جهان جشن گرفته می شود. کریسمس در ایران هر چند به شور و هیجان کشورهای دیگر نیست ولی این مراسم با توجه به تمام محدودیت هایی که باید توسط ارامنه در نظر گرفته شود برگزار می شود.
جمعیت ارامنه ساکن در ایران بین ۸۰ هزار تا ۱۲۰ هزار نفر برآورد شده است. هر چند شمار ارمنی های ساکن در ارمنستان حدود سه میلیون نفر است ولی حدود دو برابر این جمعیت ارمنی در سایر نقاط جهان حضور دارند.
در دوران صفویان ارامنه در شهرهایی چون رشت، قزوین، شیراز، اراک، همدان، انزلی، کاشان و به خصوص اصفهان و روستاهای اطراف آن اسکان داده شدند. به دستور شاه عباس تجار و صنعت گران ارمنی درجنوب پایتخت صفویان در ساحل جنوبی رود زاینده رود اسکان داده شدند و دراین منطقه خانه‌های خود را برپا داشتند و به یاد موطن خود محل سکونت جدید خود را جلفا نامیدند. شاه عباس برای اینکه ارامنه را به سرزمین جدید وابسته نماید اختیاراتی به آنان اعطا نمود که از آن جمله اجازه ساختن کلیساهای متعدد و برپایی خلیفه‌گری ارامنه جهت اداره امور مذهبی و اجتماعی خاص ارمنیان را می‌توان نام برد.
در دوره شاه عباس ارامنه زیادی به استان مرکزی امروزی کوچانده شدند که هنوز در این استان روستاهای ارمنی یافت می‌شود. پس از تشکیل دژ سلطان آباد (اراک) عده‌ای از آنها به شهر اراک و شازند آمده و به پزشکی، تجارت، جواهرفروشی و غیره مشغول شدند که سه راه ارامنه (میدان هفت تیر امروزی) که هنوز هم به همین نام در سطح شهر شناخته می‌شود یادگار آن دوره است. هم اکنون برخی از آنها در محله نیسانیان و کوچه کشیش اقامت دارند به علاوه کلیسا که در این محله واقع است؛ هرچند که عده زیادی از آنها امروزه به تهران یا خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند. کشیش گریگوریس؛ کشیشی کلیسای مسروپ اراک در خصوص مدرسه ویژه ارامنه اراک پیش تر گفته بود: ارامنه مدرسه مختص خود را در اراک داشتند، اما به دلیل کاهش جمعیت این مدرسه عملا غیرفعال است و فرزندان ارامنه در مدارس دیگر سطح شهر تحصیل می‌کنند.
ارامنه استان مرکزى از نژاد گریگورى و اقلیت مسیحى آشورى مى‏باشند که تعداد خانوار آشورى اندک و تنها چهار خانواده هستند. براساس آخرین آمار جمعیت ارامنه گریگورى اراک در حدود ۷۰ خانوار و ۲۰۰ نفر می باشد. ارامنه اراک در زمان جنگ تحمیلی در جبهه هم حضور داشتند.
د ر برخى از شهرستان‏هاى استان مانند: اراک، ساوه و شازند اقلیتى اندک از مسیحیان سکونت دارند. ارامنه شهرستان ساوه بیشتر در بخش خراقان ساکن مى‏باشند. سابقه ارامنه شهرستان شازند به حدود سیصد سال پیش برمى‏گردد که در زمان جنگهاى صلیبى از منطقه قره کلیسا وارد ایران شدند و از نژاد آریایى مى‏باشند. آنها پس از تبریز به همدان و از آنجا به شازند مهاجرت نمودند. حضور این قومیت در بین مسلمانان استان مرکزى معضلات و مشکلاتى را به دنبال داشته است. یکی از منابع مکتوب در خصوص ارامنه کتاب«تاریخ و فرهنگ ارمنیان اراک و منطقه کزاز» است که ثمره ۲۰ سال پژوهش «هویک میناسیان»، پژوهشگر و نویسنده ارمنی متولد روستای گوره زار بخش شرا شهرستان خنداب، را در بر می‌گیرد و منبعی است برای شناختن سرگذشت، فرهنگ، آداب و رسوم، شیوه زندگی و فعالیت‌های ارمنیانی که طی چهار سده در مناطق ارمنی‌نشین استان مرکزی از جمله شهر اراک، منطقه کزاز شازند و روستاهای ارمنی‌نشین این منطقه سکونت داشته‌اند.
بنا به توضیحاتی که در این کتاب آمده شهر اراک با خیابان‌های صلیبی شکل در ابتدای بازگشایی در ردیف یکی از بهترین شهرهای مهندسی‌ساز ایران محسوب می‌شد و با شهرها و شهرک‌های پیشرفته جهان برابری می‌کرد و به نوعی عروس شهرهای ایران و جهان قلمداد می‌شد. بنای شهر اراک که به احتمال قوی توسط مهندسان اروپایی طراحی شده است به دستور یوسف خان گرجی (هوسپ – از ارامنه گرجستان) سپهدار قشون پیاده نظام دوازده هزار نفری و حکمران عراق عجم نخست به عنوان قلعه نظامی ساخته شده است. از آن‌جا که این قلعه که ساختمان آن را از نوع شهرهای شطرنجی می‌دانند در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بنا شد آن را سلطان‌آباد نامیده‌اند. در یکی از فصول کتاب که به ارامنه و دیگر مسیحیان شهر اراک اختصاص داده شده میناسیان ارامنه را مردمی نجیب، مهربان و زحمتکش معرفی می‌کند و می‌‌نویسد: «طبق اسناد موجود، در سال ۱۸۹۴ میلادی (برابر با ۱۲۷۳ هجری شمسی) شخصی ارمنی به نام آودیس توروسیان از شهر جلفای اصفهان جهت کار در شرکت هادسن به شهر اراک آمده است. سپس ارامنه به تدریج بین سال‌های ۱۹۰۲ – ۱۹۰۳ میلادی به این شهر آمده و در آن سکونت گزیدند.»
تاسیس تجارتخانه‌های فرش باعث شد ارامنه از نقاط مختلف کشور از جمله جلفای اصفهان، تبریز، تهران، همدان و روستاهای ارمنی‌نشین استان مرکزی به منظور کار در تجارتخانه‌ها یا با هدف تصدی مشاغل تولیدی و صنعتی به این شهر نقل مکان کنند. عده‌ای از تاجران ارمنی ساکن کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز به این شهر آمده و شعب تجارتخانه‌های خود را دایر کردند. از سوی دیگر عده‌ای از ارامنه تحصیل‌کرده تبریز به قصد تدریس در مدرسه ملی ارامنه شرف اراک دعوت به همکاری شدند. فرهیختگانی نظیر آرمناک ماکساپتیان و یرواند فرانگیان از ارمنستان به ایران آمده و در اراک سکونت گزیدند.
خدمات ارامنه شهر اراک در جبهه‌های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از دیگر موضوع‌های مورد بحث این فصل را تشکیل می‌دهد. در سال ۱۳۵۷ ارامنه اراک نیز در کنار هموطنان مسلمان خود در تظاهراتی که منجر به برپایی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران شد شرکت کردند و در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به جبهه‌های جنگ شتافتند، شهید، جانباز و مفقودالاثر شدند و یا به عنوان متخصصان فنی به کمک برادران مسلمان خود در جبهه‌های جنگ شتافتند.
«مدرسه ملی ارامنه شرف اراک» عنوان دیگر فصل گنجانده شده در این اثر پژوهشی را تشکیل می‌دهد. در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی نخستین مدرسه ارامنه شهر در ساختمانی سه اتاقه در زمینی که به منظور ساخت کلیسا، مدارس و انجمن‌های خاص ارامنه خریداری شده و توسط عالیجناب کشیش یقیا ینوسیان تقدیس و تبرک شده بود آغاز به کار کرد. با افزایش تعداد دانش آموزان، مدرسه ملی ارامنه شرف اراک به عنوان دومین مدرسه ارامنه در شهر اراک بین سال‌های ۱۲۹۹ – ۱۳۰۰ بنا نهاده شد. با فرسوده شدن ساختمان مدرسه پس از ۶۰ سال، کودکستان، آمادگی و ابتدایی جدید شرف در همان محوطه با طرح نوین مهندسی در سه طبقه و کلاس‌های درس مطابق با استانداردهای روز بنا نهاده شد. مدرسه جدیدالتاسیس فعالیتش را در سال ۱۳۶۵ آغاز کرد و تا سال ۱۳۸۶ به کار خود ادامه داد. کودکستان آرک شاهینیان ارامنه اراک نیز در سال ۱۳۱۰ با هزینه مالی تاجری ارمنی بنام سلیم شاهینیان به یادبود فرزند فقیدش آرک در مقابل ساختمان مدرسه شرف تاسیس شد.
کلیسای مسروپ مقدس
فصل دیگری از این کتاب به کلیسای مسروپ مقدس اراک اختصاص داده شده است. کلیسای مسروپ مقدس ارامنه مرسلی ملی اراک که در سال ۱۹۱۴ به سبک معماری کلیسای ارمنی ساخته شد در سال‌های اولیه نام تارگمانچاتس را بر خود داشته است. در سال ۲۰۰۴ میلادی این کلیسا توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مورد مرمت قرار گرفت و در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. همه ساله در تیر ماه به مناسبت عید ساهاک و مسروپ مقدس مراسم زیلرت دو روزه به امر عالیجناب اسقف اعظم سبوه سرکیسیان خلیفه ارامنه حوزه مذهبی تهران و شمال ایران با حضور جمع کثیری از زایران ارمنی در این کلیسا برگزار می‌شود.
مراسم سال نو ارامنه در اراک
مراسم آغاز سال نو میلادی در کلیسای مسروپ اراک برخلاف کاتولیک ها که چند روز قبل از آغاز سال جدید برگزار می شود در ۶ (ژوئیه) ژانویه برگزار می شود. گریگوریس نرسیس کشیش کلیسای مسروپ اراک درخصوص آیین آغاز سال نو میلادی اظهار کرد: مراسم عشای ربانی یادبود عیسی مسیح است و با اجرای این مراسم با عیسی‌مسیح مرتبط شده و با یکدیگر متحد می‌شویم. برگزاری این آیین منجر به از بین رفتن کینه‌ها و کدورت‌ها می‌شود. وی می گوید: مراسم عشای ربانی(شام الهی) و غسل تعمید توسط کلیسای ارتودکس رسولی و ارتودکس شرق در روز تولد عیسی مسیح در روز ششم ژانویه انجام می‌گیرد، در صورتی که کلیسای کاتولیک این مراسم را به ۲۵ دسامبر منتقل کرد. مسئول روابط خلیفه‌گری ارامنه تهران در خصوص آیین‌های خاصی که در این روز به اجرا درمی‌آید، با اشاره به اینکه پس از پایان مراسم عشای ربانی دعای تبرک خوانده شده و سرودهایی که یادآور نزول روح‌القدس به رود اردن و غسل تعمید وی است خوانده می‌شود، گفت: در این مراسم آب متبرک شده به واسطه روغن مقدس، انجیل و صلیب جهت شفای مومنین و برکت الهی بین مردم تقسیم می‌شود که یادبود غسل تعمید عیسی مسیح است.
وی در خصوص تقسیم تکه‌های نان در این مراسم گفت: تقسیم نان به دو صورت انجام می‌شود؛ تکه‌هایی از نان در جام مقدس تقدیس می‌شود که مختص مسیحیان است که غسل تعمید کرده‌اند و با نگاه ایجاد اتحاد بین مومنان و عیسی و پذیرش عیسی در درون مومنان تناول می‌شود. نان دوم نشانه شام محبت است. در گذشته بعد از اجرای مراسم ربانی بعد از تقدس این نان را می‌خوردند که در زبان یونانی آگاپه عنوان می‌شود.