روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
شنبه ۴ آذر ۹۶ شماره ۷۲۹
***
سحر یاری
***
در شهر اراک خانه های تاریخی ای وجود دارد که هر کدام گنجینه ای مهم از هویت این شهر محسوب می شود. خانه‌های تاریخی و قدیمی که نسل اندر نسل به نوادگان و وراث رسیده‌اند؛ خانه‌هایی که به خاطر ویژگی‌های هنری، معماری و باستانی خود دارای ارزش بوده و برای کشور، میراث فرهنگی محسوب می‌شوند. هرچند همیشه در مسیر تملک این خانه ها چالش ها و موانعـی وجود داشتـه ولــی بی شک برای نگهداری این آثار نیاز به تعامل مناسب میان وارثین و متولی اصلی است؛ در همین شهر اراک خانه های تاریخی چون خانه دمساز، ارگ حکومتی اراک، برج شیشه ای و خانه مستوفی الممالک به دلیل همین مسائل و بی توجهی ها از بین رفتند. هم اکنون خانه های تاریخی چون خـــاکباز، حسن پور، آقا محسن عراقی، خانه قنبری در اراک ثبت ملی شده اند و بعد از تملک و بازسازی و مرمت کاربری هایی چون موزه و خانه صنایع دستی پیدا کرده اند. خانه هایی چون مصطفی ایرانی(۱۵۰سال قدمت)، منزل سید جواد عمار(۱۶۰ سال)، خانه خانواده محسنی(۱۲۰ سال) ، خانه یارمحمدی(۱۵۰ سال)، خانه قدمیان(۱۰۰ سال)، خانه خواجه علی(۱۳۰ سال)، خانه اسحاق منصوری و همدم مزرعه فراهانی(۱۰۰ سال)، و بانک شاهی(۸۶ سال) در اراک از خانه هایی هستند که بعنوان دیگر خانه های تاریخی شهر معرفی شده اند. چندی پیش مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: ۲۴ بنای تاریخی در اراک شناسایی شده که در خصوص تملک و بازسازی آنها نیازمند اعتبار هستیم.
به گزارش وقایع استان به نقل از ایسنا سید محمد حسینی افزود: این بناهای تاریخی در تملک مردم هستند و باید برای خرید آنها تامین اعتبار انجام شود، در صورتی که کارخانجاتی که در اراک مستقر هستند ملزم به خرید این بناها شوند، میتوان امیدوار بود که گام مثبتی در این زمینه برداشته‌ایم.
وی ادامه داد: در خصوص تملک بناهای تاریخی با شورای اسلامی و شهرداری جلساتی را برگزار کردیم، در حال حاضر شاهد هستیم که در دیگر استان‌ها، شهرداری‌ها با تملک خانه‌های تاریخی درآمد کسب می‌کنند یا با تغییر کاربری این بناها و تبدیل آنها به مراکز فرهنگی در جهت حفظ این بناها گام مثبتی برمی‌دارند، اما در اراک این اتفاق مشاهد نمی‌شود.
به تازگی یکی از خانه های تاریخی اراک در فهرست میراث ملی قرار گرفته است. به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی اثر فرهنگی «خانه احمدقلی حاجی باشی» در اراک در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و ابلاغیه ثبت آن در نامه ای از سوی معاون رئیس جمهوری به استانداری مرکزی ارسال شد.
سید محمد حسینی گفت: خانه احمد قلی خان حاجی باشی دارای یک هزار و ۹۰۰ متر مربع وسعت است که قدمت آن به اواخر دوره قاجاریه و دوره اول پهلوی می رسد و در ایجاد این سازه از سبک معماری ایرانی استفاده شده و این بنا در زمره ساختمان های موسوم به اربابی جای می گیرد.
وی افزود: مالک این بنا احمد قلی فردی است که موفق شد برای نخستین بار برق را به اراک منتقل کند. این خانه به دلیل ویژگی های خاصش در فهرست آثار ملی قرار گرفته است. خانه‌ی تاریخی حاجی‌باشی در مرکز شهر اراک، خیابان شهید رجایی، انتهای کوچه جنت واقع شده است. در سمت جنوب شرقی بنا پارک جنت قرار دارد که در گذشته باغی متعلق به مالک خانه‌ی مذکور بوده است. در سمت غرب بنا نیز یک خانه قدیمی دیگر (به نام سجادپور) بوده که تخریب شده است. اما طبق صحبت‌ها گفته می‌شود احمد قلی خان حاجی‌باشی اولین کسی در شهر اراک بوده است که تصدیق شش ابتدایی را از اداره‌ی فرهنگ دریافت می‌کند. وی یک کتابخانه که دارای کتب بسیار و نیز شامل نسخ خطی به زبان فرانسه، عربی و فارسی کمیاب بوده نگهداری می‌نموده است. طلاب کتاب‌های موجود در کتابخانه را به امانت می‌گرفتند اما پس از مطالعه‌ی آنها وی برخی از کتب را دیگر دریافت نمی‌کرده و به طلاب می‌سپرده است. وی همچنین برای تهیه محلی برای سکونت و تامین احتیاجات طلاب مدرسه حاج محمد ابراهیم پیشقدم بوده است.
خانه دارای یک آب انبار و چاه بوده است که از آب انبار این خانه اهل محل استفاده می‌کردند. راه آب انبار از داخل حیاط است که در زمان گذشته مردم برای تامین آب مورد نیاز خود از آن استفاده می‌نمودند. از چاه نیز که در کنار آن وجود داشته با سطل از آن آب می‌کشیدند.
اتاق آب انبار در زیر اتاق خدمه است که محل ذخیره‌ی آب بوده است. منبع تامین آب آن از آب وزیری، که هر هفته شش ساعت سهمیه آب دریافت می‌کرده است که سند آب وزیری که هم اکنون توسط یکی از مالکان نگهداری می‌شود موجود است.
با نگاه به نسل‌های طی شده که در مورد این خانه از آنها صحبت می‌شود و نیز ویژگی‌های معماری بنا و همچنین نظر کارشناسان میراث فرهنگی، قدمت بنا به اواخر دوره‌ی قاجار و یا اوائل دوره‌ی پهلوی اول باز می‌گردد.
ایوان طبقه‌ی اول با ستون‌های شاخص درون خود که اتاق شاه‌نشین و فضاهای دیگر را به یکدیگر ارتباط می‌دهد و توسط پله‌های واقع در نمای ساختمان از طبقه‌ی همکف به بالا راه می‌یابد از ویژگی‌های بنا است. این خانه از حیث موقعیت قرارگیری آن در شرایط حاضر، پتانسیل قابل توجهی برای شناساندن تاریخچه‌ی شهر در کنار دیگر آثار تاریخی شهر اراک است.
در مقابل در ورودی بنا و در کناره‌ی پیاده راه یک درخت کهنسال وجود دارد که در بدو ورود به بنا جلب توجه می‌نماید. از شاخصه‌های دیگر بنا چهار حوض ساخته شده است. آب ابتدا وارد این حوض می‌شود که پس از آن به داخل دو حوض درون حیاط می‌رسد. یکی از این حوض‌ها به شکل پنجی شکل ساخته شده است که از لحاظ ساختار جالب توجه است و از آن به منظور شستشو استفاده می شده است. در امتداد دیواره‌ی حیاط دستشویی قرار گرفته و بعد از یک اتاق کوچک برای نگهداری مرغ‌ها و یا سگ نگهبان خانه وجود دارد.
یک حوض دیگر در فضای حوضخانه است که برای آشپزی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. حوضخانه از نظر ساماندهی فضایی در میانه‌ی بنا قرار گرفته و ورودی اصلی آن از داخل حیاط بوده است که در سقف آن تزیینات آجرکاری شاخصی کار شده است. اما با کم شدن استفاده از حوضخانه، از ورودی دیگر که در سمت غرب است استفاده میشده که در کنار آن وجود دارد. در پس آن اتاق یک اتاق دیگر است که پنجره‌های آن به سمت شمال و کوچه باز می‌شود. در قسمت پشتی حوضخانه یک فضا وجود دارد که به علت عدم دسترسی به آن بخش کاربری آن مشخص نشد.
از دیگر ویژگی‌های شاخص این بنا میتوان به آجرهای منقوش به کار رفته در لبه‌های بام و سردر ورودی خانه و سنتوری‌های درها و پنجره‌ها اشاره کرد که بسیار ارزشمند هستند. این آجرکاری در ستون‌ها و سر ستون‌ها نیز مورد استفاده قرار گرفته است. لمبه‌های به کار رفته برای پوشش تیرهای چوبی سقف بسیار پرکار هستند.
