نگاهی به تاریخچه عزاداری های مذهبی در اراک/میراث سوگواران

چهارشنبه ۱۷ آبان ۹۶  شماره ۷۱۸

***

وقایع استان

سحر یاری

***

عزاداری برای امام حسین (ع) و یارانش هم اکنون بخش مهمی از فرهنگ دین و مذهبی مردم این کشور است. فرهنگی که ریشه ای بیش از هزار سال دارد. شاید نتوان به طور قطع گفت اولین عزاداری در کشور ما برای سیدالشهدا چه زمانی و توسط چه کسانی انجام شد؟
به گزارش وقایع استان به نقل از باشگاه خبرنگاران در سرزمین های اسلامی و به خصوص ایران اولین باری که عزاداری برای امام سوم شیعیان مرسوم شد در سالگشت حادثه عاشورا در زمان حکومت خاندان آل بویه بود. از همین روز تاریخ نگاران معتقدند اولین دسته‌های عزاداری که به طور رسمی در خیابان‌ها با مرثیه خوانی و مقتل خوانی عزاداری کردند در این دوره اتفاق افتد. این نوع عزاداری تا پایان حکومت آل‌بویه مرسوم بود و با برآمدن سلجوقیان از تخت حکومت تقریباً ضعیف می‌شود. بعدها که صفویه بر کل ایران مسلط مذهب رسمی ایران شیعه می‌شود کم کم گونه‌های دیگری به عزاداری اضافه می‌شود مانند گونه‌های شاخ سین(شاه حسین) که عزاداری حماسی است و پس از آن زنجیر زنی نیز اضافه شد. پس از صفویان در دوره های زندیه و قاجار نیز برپایی مراسم دهه محرم و عاشورا همچنان پر رونق باقی می ماند، به عنوان نمونه در دوره زندیه چون شخص کریم خان مقید به آداب و مراسم مذهبی بود و به تقلید از شاهان صفوی در ماه محرم دسته جات عزاداری را برپا می‌کرد در دوره قاجار نیز که علمای بزرگ نفوذ فراوان داشتند و قاجاریه به تقلید از شاهان گذشته این مراسم گسترده شد.
دوران قاجار اما سرآغاز برآمدن سبک و شیوه های نوینی در مراسم عزاداری محرم و عاشورا بود، بعد از آن تاریخ نوع جدیدی از عزاداری به نام«شبیه خوانی» به مراسم اضافه می‌شود،پس از قاجاریان در دوران رضاشاه، دوره رکود دسته ها و هیات های عزاداری شروع شد، در این دوره تکیه‌ها بسته و عزاداری ممنوع شد و این رویکرد منجر به شکل گیری و رشد گونه دیگری از عزاداری در قالب هیئت‌های عزاداری خانگی شد و این جلسات به صورت هفتگی یا ماهانه برقرار می شود. در دوره پهلوی دوم اما محمدرضا شاه هر چه کرد نتوانست با قدرت و تاثیر گذاری هیات های مذهبی و دهه محرم مقابله کند و حتی این مراسم در پای گذاری انقلاب نیز موثر بود.در تمامی این دوران ها شکل عزاداری ها با توجه به فرهنگ و اقلیم هر منطقه ای نیر متفاوت بوده است؛ در استان مرکزی نیز آئین های مختلفی برای عزاداری سیدالشهدا مانند چغچغه زنی انجدان، الم گردانی هزاوه، نخل گردانی خمین و … وجود داشته که قدمت طولانی دارند؛ البته در خود شهر اراک با توجه به قدمتش نوع عزاداری ها متفاوت بوده است.
اسماعیل مجللی محقق و پژوهشگر تعزیه و آیین های مذهبی در این باره می گوید: از آنجاییکه شهر اراک در دوران قاجار بنا نهاده شده است؛ قطعا نوع عزاداری ها نیز با توجه به این دوران بوده و بیشتر عزاداری ها به همین سبک هیات های کنونی زنجیرزنی و سینه زنی بوده است.
وی ادامه داد: اسناد و مدارکی نیز وجود دارد کـه نشــان می دهد عزاداری های ایام محرم در زمان حاکمیت برادر امیرکبیر در اراک با شور و به صورت منظم برگزار می شده و در همان دوران نیز اسنادی از اجرای تعزیه در اراک در دست است. مجللی ادامه می دهد: در مورد تاریخچه تشکیل هیات های عزاداری در اراک نمی توان خیلی با قطعیت صحبت کرد زیرا اغلب سندهای مربوط به این موارد شفاهی است و می توان در آن ها تغییر نیز ایجاد کرد.وی می گوید: اما آنچه مسلم است این است که با توجه به ممنوع شدن عزاداری در دوران رضا شاه آنچه هم اکنون به صورت هیات های عزاداری وجود دارد مربوط به دوران محمدرضا شاه پهلوی است که اغلب قدمتشان به سال های ۱۳۲۰ می رسد.
این پژوهشگر و محقق ادامه می دهد: در اراک آئین عاشورایی منحصر بفردی مانند شهرهای دیگری نبوده و تعزیه سیار تنها آیینی است که در مورد قدمت آن هم به طور دقیق نمی توان سخن گفت زیرا برخی می گویند از سال ۴۲ دیگر اجازه اجرا نداشته است و برخی نیز از خاطراتشان در سال های ۴۶ و تماشای تعزیه سیار می گویند و البته منبع و مدرک موثقی نیز وجود ندارد که در ده های ۲۰ یا ۳۰ این تعزیه اجرا می شده است.
مجللی اظهار می کند: از آنجاییکه دولت شهری مانند اراک توسط حکومت قاجاریه ساخته شده بود و تاکید این حکومت بر مذهب بسیار بود اصلا بعید نیست که شکل عزاداری ها در اراک الگو گرفته از دربار و تهران بوده باشد.
وی ادامه داد: به طور دقیق نمی توان گفت در اراک کدام هیات کی و کجا شده است؛ اما از آنجاییکه بازار اراک همزمان با خود شهر ساخته شده بود و بسیاری از حجره دارها در آن زمان اقدام به ساخت مسجد در اطراف بازار کردند قطعا بیشتر عزاداری ها در همین مساجد برگزار می شده است.