روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
دوشنبه ۲۹ آبان ۱۳۹۶ شماره ۷۲۵
علی امیدی: شهرداری ها همواره به عنــوان یکی از مهمترین و پر نقش ترین ارگان هایی هستد که در هر بحران و بلای طبیعی و غیر طبیعی حضور فعالی دارند. البته در چارچوب وطایف قانونی آنها تنها نام دو بحران آمده، یکی مدیریت حریق و دیگری سیلاب. اما با توجه به اینکه مدیران شهری از تمام شهر آگاهی دارند و بخوبی آن را می شناسند بیشترین کمک را می توانند در هر بحرانی در شهرها انجام دهند. گزارش پیش رو به این سوال می پردازد که نقش شهرداری ها در بحران آب که این روزها گریبان کشور را گرفته چیست و اصولا شهرداری ها در این بحران چه جایگاهی دارند؟ همه پذیرفته اند که بحران آب یک موضوع عمومی و کاملا اجتماعی است و با زندگی عموم شهروندان در ارتباط می باشد در نتیجه ایفای نقش شهرداری ها در این بحران با توجه به همین عمومی بودن و ارتباط با زندگی شهروندی می تواند راهگشا باشد. گزارشی که در ادامه می خوانید در «ماهنامه شهرداریها» به قلم «محبوبه ولی» منتشر شده است.
ایران کشوری است که در منطقه خشک و نیمه خشک قرار گرفته است. میانگین بارندگی ایران حدود ۲۵۰ میلیمتر در سال است که از ۵۰ میلیمتر در نقاط کویری تا ۱۵۰۰ میلیمتر در استان های شمالی که گاهی به ۲۰۰۰ میلیمتر در سال می رسد متغیر است. این در حالی است که متوسط جهانی بارندگی ۷۵۰ میلیمتر در سال است. با یک محاسبه سرانگشتی میزان بارندگی در ایران یک سوم متوسط جهانی است. بدین ترتیب است که خشکسالی معضل همیشگی ایران و پدیده ای است که بر اکوسیستم های طبیعی و محیط زیست و تمام میکروارگانیسم ها تاثیر می گذارد. با توجه به اینکه خشکسالی از گذشته دور گریبانگیر ایران بوده است، آنچه در سال های گذشته بیش از خشکسالی مشکل ساز بوده است، بحران مدیریت در زمان خشکسالی بوده است. نگاهی به تشکیلات اداره شهرها در گذشته حکایت از آن دارد که تامین آب و مدیریت منابع آبی یکی از وظایف مهم تشکیلات اداره شهرها بوده است. به تدریج با آمدن دولتها و دولتمند شدن اداره شهرها و تعییراتی که نظام مدرن در اداره کشور ایجاد کرد وظیفه تامین و مدیریت منابع آبی بین وزارتحانه ها و سازمان ها و نهادهای کوچک و بزرگ تقسیم شد. اما با این وجود یک سوال به قوت خود باقی ماند و آن اینکه آیا با این تقسیمات تمام بار مدیریت منابع آبی از دوش شهرداری ها برداشته شده یا اینکه شهرداری ها همچنان در حیطه شهرها ملزم به مدیریت و تامین منابع آبی هستند و این مدیریت تا چه میزان و با چه وظایفی تعریف می شود؟
علیرضا سلامت، مشاور بخش علوم سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) و کارشناس ارشد مرکز منطقه ای مدیریت آب شهری با اشاره به تدوین دستور کاری با عنوان دستور کار «راهکارهای کاهش خطرات بالقوه پدیده خشکسالی» در این مورد می گوید: چندی پیش وزیر نیرو درخواست تهیه دستور کار مقابله با خشکسالی را اعلام کرد و به دنبال این درخواست سرفصل های این دستور کار تهیه، تنظیم و ارسال شد. آنچه در این دستورکار اهمیت داشت این مسئله بود که هر یک از سرفصل های آن باید از سوی یکی از نهادهای مرتبط با مدیریت منابع آب شامل وزیر نیرو، وزارت کشاورزی، شرکت آب و فاضلاب و… کامل می شد که یکی از از آن نهادها نیز شهرداری ها بودند.
سلامت با اشاره به ضرورت تکمیل و تدوین این دستورکار، شهرداری را یکی از سازمانهای دخیل می داند و معتقد است که شهرداری ها می توانند با سـازمان های مختلف مثل صدا و سیـما، سازمان های توزیع آب و مانند آنها تعامل داشته باشد و یک دستورکار خلاصه و کاربری برای مقابله با خشکسالی تهیه کنند.
وی همچنین این دستور کار را راهی برای مدیـریت خشکســالی قبل از وقــوع آن عنوان می کند و ادامه می دهد: با توجه به موقعیت اقلیمی و آب و هوای ایران، وقوع خشکسالی قابل پیش بینی است و زمانی که بتوان خشکسالی را قبل از وقوع آن مدیریت کرد می توان گفت مدیریت خشکسالی موفقیت آمیز بوده است. سازمان هواشناسی ادعا می کند می تواند پیش بینی های دراز مدت شرایط جوی و میزان بارندگی را داشته باشد اما اگراین کار بطور دقیق انجاد می شد و ابزار و آلات مورد نیاز و فن استفاده از آنها یعنی همان مدیریت وجود داشت، می توانستیم با اطلاعات هواشناسی میزان بارندگی تا ۱۰ سال دیگر را تخمین و برنامه های لازم برای کاهش خسارات و لطمات آن را تدوین کنیم. اما متاسفانه مدیریت خشکسالی در کشور به شکل علمی وجود ندارد و درست زمانی که خشکسالی اتفاق می افتد همه به فکر چاره می افتند.
مهمترین سرفصل های دستور کار «راهکار کاهش خطرات بالقوه پدیده خسکسالی» شامل مواردی چون: تهیه بانک اطلاعاتی مربوط به منابع جدید و مناطقی که با پدیده خشکسالی مواجه هستند (برای مثال استان سیستان و بلوچستان نیازمند یک بانک اطلاعاتی دقیق است)، قانونگذاری ها و خط مشی ها مربوط به استفاده آن در هر منطقه باید مطرح و تعیین شود. به طور خلاصه، تاسیس بانک آب در سطح کشور یعنی بانکی که اطلاعات آبی مربوط به مناطق مختلف را داشته باشد. همچنین تصویب قوانینی برای حفاظت از آب های سطحی زیرزمینی و تــامین وام های تضمینی برای کشاورزان. براساس این دستورکار حفاظت از آب و کاهش تقاضا، بهبود مصرف و افزایش بهره وری انتقال آب، بهبـود برنامه ریزی آبیاری و استفاه تلفیقی از آب های سطحی و زیرزمینی باید مورد توجه قرار گیرد. از اقدامات دیگری که در این دستورکار بر آن تاکید است صرفه جویی در مناطق شهری، بررسی نرخ ها، افزایش آب بها در تابستان و تغییر نرخ آب در فصول مختلف است. اصلاح سیستم لوله کشی آب شهری و دوگانه کردن سیستم آب شهری به طوری که آب شرب و آب بهداشتی از دو شبکه مختلف جریان داشته باشد، کاهش تلفات سیستم آبرسانی، کاهش مصرف آب درخت های آزاد (سبز) که شهرداری باید در تدوین این سرفصل به طور جدی وارد شود و صرفه جویی آب در مزرعه و وارد کردن سیستم های نوین آبیاری در مزارع از دیگر مواردی بود که در این دستورکار به آن اشاره شده است.اما آنچه در مورد این دستورکار و تدوین و اجرای آن مهم به نظر می رسد ضرورت همدلی و همکاری و تعامل مناسب شهرداری و تمام نهادهای مرتبط دیگر است. آبا چنین تعاملی برای تدوین و اجرای چنین دستورکاری وجود دارد؟
سهم شهرداری در مدیریت منابع آبی
جمشید خیرابی، استا دانشگاه و متخصص علوم آبیاری در این مورد با اعتقاد به اینکه اداره شهرداری به ویژه در شهرهای بزرگ و پایتخت از اداره کشور مشکل تر است، می گوید: شهرداری ها در سطح کشور با تعاملاتی که دارند می توانند موانع قانونی، اجرایی و اداری و یا هر مشکلی که در تعامل با نهادهای دولتی و غیردولتی دارند را از میان بردارند. به ویژه در مورد مسئله آب شورای عالی آب در صورتی که فعالانه عمل می کند می تواند هر گونه چالش، ناهمواری و ناهماهنگی ها و اختلافات احتمالی بین دولت و شهرداری را ساماندهی کند.
وی در مورد وظایف شهرداری ها نسبت به مدیریت منابع آبی به ویژه در زمان وقوع بحران خشکسالی معتقد است: لازم است در همه شهرها شبکه تحت فشار با آب خام دایر شود و فضاهای سبز با روش های آبیاری تحت فشار و با برنامه آبیاری صحیح، به موقع و به اندازه آبیاری شود. همچنین شهرداری ها سعی می کنند فضاهای سبز شهرهای خود را گسترش دهند و تا حد امکان به استانداردهای بین المللی برسند و در این رابطه عرصه های مساعد و مناسب برای توسعه فضای سبز را از گزند تصرف بی رویه سایر نهادهای دولتی، نظامی و بخش های خصوصی مصون نگه دارند و تنفس گاه های لازم را برای شهروندان فراهم آورند. تصرف این عرصه ها در شهرهای بزرگ، به ویژه پایتخت یک مشکل اساسی است. زیرا سرعت بخشیدن به توسعه و تصرف فضای سبز به علت هزینه زیاد، محدودیت اعتبارات تخصیصی و کمبود آب برای عرصه های بزرگتر از موانع بزرگ به حساب می آید که با توجه به ایجاد جنگل های مصنوعی با تراکم کمتر، انتخــاب گونه های مقاوم به خشکی می تواند این مشکلات به ویژه مشکل کمبود آب را حل کنند. در پاره ای مناطق و شهرها، می توان به گونه ای عمل کرد که در آن مناطق جنگل های مصنوعی چندسال بعد از احداث و آبیاری در مراحل بعدی نیازی به آبیاری پیدا نکنند. در این صورت با الگوی کشت، انتخاب گــونه، تــراکم، بسترسـازی، آبیاری و… می توان با حداقل هزینه و آب فضای سبز شهری که بیشترین مصرف آب شهری را به دنبال دارد، توسعه داد.
در ایران در اکثر شرایط باید چمن کاری ها به علت مصرف آب زیاد، هزینه بر بودن احداث و نگهداری و آسیب پذیر بودن آنها به ویــژه در شیب ها محدود باشد و جز در موارد خاص و موجه از آن استفاده نشود.
دکتر خیرابی با اشاره به نبود شناسنامه و پرونده فنی مدون برای فضاهای سبز و اطلاعات اولیه ازتاریخچه احداث پارک ها و عملیات صورت گرفته در آنها برطرف شدن این کاستی را نیز از وظـایف شهــرداری ها در حوزه فضای سبــز و آب می داند و می گوید: در مورد خشکسالی اول باید قبل از وقوع حادثه فکر چاره بود. دوم در صورتی که روش آبیاری به درستی انتخاب شود و برنامه آبیاری با پیش بینی بحران ها تنظیم و اجرا شود و آب مورد نیاز فضاهای سبز نیز با ضریب اطمینان لازم لحاظ شود در شرایط خشکسالی برای فضای سبز مشکل جدی به وجود نمی آید که البته همه این امور بر عهده شهرداری است. همچنین پیگیری تصفیه پساب ها و استفاده از آنها برای توسعه فضای سبز نیز باید مورد توجه قرار گیرد. اگر تصفیه به صورت کامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی صورت گیرد می تواند مطمئن ترین منبع آب برای آینده فضاهای سبز شهری باشد. در حالی که سایر منابع آبی قابل اعتماد نیستند و روند کم آبی نیز با منابع موجود در آینده تشدید خواهد شد.
بار فرهنگ سازی مصرف آب بر دوش مردمی ترین نهاد
مدیریت منابع آبی با دو وزارتخانه اصلی است. مدیریت کنترل انتقال آب اصلی و آب بالادستی سدها برعهده وزارت نیروست. کنترل و مدیریت کانال های فرعی و در واقع زمانی که آب به شبکه های پایین دستی و مزارع می آید مدیریت آن با وزارت کشاورزی است. اما آب به عنوان مایه حیات و نعمتی که همگان در ارتباط مستقیم با آن هستند گذشته از مدیریت و کنترل منابع و تامین آن نیازمند فرهنگ سازی و آموزش استفاده از آن است. برخی معتقدند شهرداری به عنوان نهادی مردمی بیش از دو وزارتخانه نیرو و کشاورزی و بیش از هر نهاد دیگــری می تواند در امــر فرهنگ سازی که یکی از مهمترین ارگان مدیریت آب است، نقش داشته باشد. علیرضا سلامت کارشناس ارشد مرکز منطقه ای مدیریت آب شهری در این مورد می گوید: یکی از کارهای مهم و بزرگی که شهرداری می تواند در کنترل منابع آبی و در زمینه فرهنگ سازی انجام دهد تعامل با صدا و سیما و سفارش برنامه های مختلف برای ارتقای آگاهی های عمومی و جلوگیری از آلوده کردن آب ها از سوی مردم است.
وی همچنین ساماندهی آبیاری فضاهای سبز، ساخت کانال های عبور سیل، بهره بـرداری از قنات ها و بازسازی و مرمت قنوات را از وظایف عمده شهرداری ها در مدیریت منابع آب شهری عنوان می کند و می افزاید: این وظایف با توجه به موقعیت هر شهر برای شهرداری ها اولویت بندی می شود. برای مثال ۷۰ تا ۸۰ درصد آب شهری مثل بم از طریق قنوات تامین می شدکه با وقوع زلزله تمام قنات ها تخریب و عملا آب شرب شهر از بین رفت اما در شهری مثل تهران قنات ها تا این حد شاید مهم نباشد، بنابراین مراقبت از قنات ها با عنوان سازه های تاریخی و منابع اصلی تامین آب و البته ایجاد منابع دیگر برای شرایطی که دسترسی به قنوات ممکن نباشد برای شهرداری بم در اولویت قرار می گیرد در حالیکه مدیریت منبع آبی در شهرهای دیگر از جهات دبگر باید مورد اهمیت و عمل قرار گیرد که این مورد در شهرهای بزرگ بیشتر مربوط به فضاهای سبز است. امـا دکتــر خیــرابی در مــورد نقش فرهنگ سازی شهرداری ها معتقد است: در شرایط فرهنگی ایران، فرهنگ سازی از طرف گروهی از خلایق به عنوان مسئول به گروه دیگری از خلایق به عنوان شهروند بی اثر و یا کم اثر خواهد بود. زیرا سال هاست که ساده ترین مسائل که همگان در آن ذی نفع هستند مثل مسائل ترافیک و رعایت مقررات مربط به صرفه جویی در آب، تخلیه زباله ها در ساعت مقرر بسیار تبلیغ شده اما گوش شنوایی وجود ندارد و هر روز در خیابان ها مردمی را می بینیم که شلنگ به دست در اوج خشکسالی و کم آبی مشغول شستن خودرو و یا جلو خانه و مغازه خود هستند.
باور کنیم که آب انفال است
وی در توضیح اشکالات در مدیریت منابع آب ایران بر یکی از اصول قانون اساسی اشاره کرد که می گوید: «کلیه منابع که به عموم ملت تعلق دارد جز انفال است.»
این استاد دانشگاه ادامه می دهد: این اصل یکی از اصول بسیار مهم قانون اساسی و تنها حلال مشکلات آب و آبیاری این است و براساس آن منابع آب کشور از هر قبیل را می توان به عنوان انفال به معنی واقعی به حساب آورد که مطابق تعریف هریک از انفال لازم است در اختیار دولت قرار بگیرد و به صورت ضابطه دار به مصرف کنندگان عرضه شود. با توجه به این مسئله توجه نکردن به انفال بودن منابع آبی یکی از نارسایی ها در مدیریت منایع آبی کشور است. یکی دیگر از مشکلات مدیریت منایع آب ایران از گذشته های دور چه قبل و چه بعد از انقلاب که در همه مجامع علمی و سمینارها مطرح می شد این نکته بود که باید تصمیمات مربوط به منابع آب دریک مرکز انجام شود و در مرحله ادغام جهاد کشاورزی و وزارت کشاورزی مشکل تمرکز تصمیم گیری در یک نهاد قانونی حل شد و این وظیفه مبرم و مهم برعهده شورایی به نام «شورای عالی آب» تحت نظارت ریاست جمهوری گذاشته شد. وی در خاتمه تاکید می کند: مشکل آب و آبیاری و مدیریت منابع آب ایران جز با تلقی آب به عنوان انفال و تدوین قانون و آیین نامه اجرایی توسط یک کمیته تحت نظارت شورای عالی آب و علمی کردن آن در سطح کشور طی چند سال و نظارت دائم بر اجرای صحیح مصوبات آن حل نخواهد شد.
به نظر می رسد آنچه کارشناسان و وضع موجود آب در کشور بر آن تاکید می کند ضعف مدیریت و نبود قوانین روشن و کاربردی در حوزه مدیریت منابع آب است که باعث شده هر یک از نهادها و سازمان های مرتبط به صورت گسترده و ناهماهنگ در این زمینه عمل کنند و نتیجه واحدی که بحران خشکسالی است از اقدامات ناهماهنگ بگیرند. البته شهرداری نیز به عنوان یکی از نهادهای مدیریت آب شهری در این هیات قرار می گیرد.
