نگاهی به باورها و سنت های زمستانی در استان مرکزی/جنگ چله ها آغاز شد

یکشنبه ۱۰ بهمن ۹۵ شماره ۵۱۷

سمیه انصاری فر
وقایع استان

این روزها زمستان تمام توان خود را به کار گرفته تا سرما و برف را مهمان زمین کند، تمامی نقاط کشور از جمله استان مرکزی در این روزها با بارش برف و سرما همراه بود و به نوعی زمستان به چله خود رسیده و از گذشته مردم اعتقاد داشتند که چله زمستان به بعد اوج سرمای زمستان است. در واقع زمستان که به نیمه نزدیک می شود سرما جان دیگری می گیرد و می خواهد خودنمایی کند. امروز چله فصل سرماست است از گذشته های دور چهلمین روز از زمستان به دلیل آغاز سرمای و افزایش شدت آن نسبت به روزهای دیگر بعنوان آخرین روز چله بزرگ زمستان و ورود به چله کوچک از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. روزآخرچله بزرگ «سده» نام دارد که در برخی مناطق با برپایی آتش و فریاد «سده سده پنجاه به نوروز» شروع چله کوچک را اعلام میکردند. در استان مرکزی یکی از آیین های مهم زمستانی که در ارتباط با این روزهاست آیین کوسه گلدی یا کوسه ناقالدی است هم اکنون آیین کوسه گلدی شهرستان تفرش بعنوان یک میراث معنوی ثبت ملی شده است. به بهانه نزدیک شدن به روزهای برگزاری این آیین گفتگویی با یوسف شاه حسینی کارشناس و پژوهشگر آیین های سنتی داشته ایم. وی در این خصوص گفت: در اعتقادات و باورهای قدیم زمستان به دو بخش بزرگ چله بزرگ و چله کوچک تقسیم می شود.
شاه حسینی افزود: چله بزرگ از اول دیماه تا دهم بهمن ماه و چله کوچک از دهم بهمن تا پایان بهمن ماه است در این میان اصطلاح دیگری نیز به نام چهار چهار وجود دارد که به چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله کوچک می گویند و در میان باور مردم جنگ چله هاست.
وی ادامه داد: در واقع گذشتگان اعتقاد داشتن وقتی قرار است چله بزرگ، زمستان را به چله کوچک تحویل دهد جنگی بین آن ها در می گیرد و برای همین شاهد سرما و بارش هستیم برای همین است که معمولا در چله کوچک هوا سردتر است.
شاه حسینی با بیان اینکه در اعتقاد گذشتگان ده روز بعد از چله کوچک سرمای پیرزن یا همان ننه سرما نامیده می شد ادامه داد: بعد از این بیست روز باقی مانده از زمستان را اول آفتاب به حوت می گویند که زمین نفس آشکار می کشد و بارندگی ها ماندگاری ندارند.
وی با بیان اینکه در چله کوچک آیین هایی چون کوسه گلدی در مناطق مختلف استان مرکزی مرسوم است، اظهار کرد: کوسه گلدی در مناطق مختلف استان با نام های مختلف و به تفاوت از چله کوچک دهم بهمن تا بیست روز مانده به نوروز اجرا می شود.
شاه حسینی گفت: این نمایش در تفرش به نام کوسه گلدی یا کوسه گردی، در اراک و خمین به نام کوسه ناقالدی در آشتیان به نام کوسه و گلین و در روستاهای شاهسون ساوه به نام کوسه کوسه برگزار می شود.
این پژوهشگر نمایش های آیینی ادامه داد: آیین کوسه ناقالدی به منظور دورکردن نحوست سرما برپا می شود و عایدات جمع آوری شده از این مراسم نیز در بیشتر مناطق استان مرکزی بین خانواده فقیر و نیازمند تقسیم می شد.
شاه حسینی در خصوص برگزاری این آیین گفت: نقش های اصلی این آئین کوسه، زن کوسه و توبره کش هستند که کوسه از میان گاوچرانان و همسر یا عروس کوسه از میان گوسفندچرانان انتخاب می شوند و یک نفر هم بعنوان توبره کش آن ها را همراهی می کند.
وی اضافه کرد: علاوه بر این ها چند نفر همراه با ساز و دهل به نام گروه همراهان این سه نفر را همراهی می کنند.
شاه حسینی در خصوص تفاوت این آیین در مناطق مختلف گفت: معمولا اشعاری که برای این آئین در مناطق مختلف می خوانند متفاوت است مثلا درکوسه گلدی تفرش در جایی جلوی درب خانه کوسه بی هوش می شود و این اشعار خوانده می شود: کوسه کوسه جونم کوسه، ریشت بسوزه کوسه/ زنت تازه عروسه، بهت نداده بوسه و زن کوسه در ادامه می خواند: می شکنم نمی شکنم برگ عدس، شوهرم مرده و موندم سر دست/ می شکنم نمی شکنم برگ نخود، شوهرم و موندم سر خود.
این پژوهشگر گفت: اما در مناطق اراک و خمین در مراسم کوسه ناقالدی اینطور خوانده می شود: ناقالدی گنده گنده، چهل رفته پنجاه مونده/ میشتان بره می زاد، بزتان بزغاله میزاد/ گربه تان توله می زاد، زنتان بچه می زاد/ ناقالدی به این بزرگی،کلا پالا نداره/ مشتی رفته براش بیاره، الله نگهش بداره/ ناقالدی گنده گنده، چیزی باقی نمونده.
شاه حسینی ادامه داد: پایکوبی بهمراه ساز و دهل از ارکان این مراسم است و در واقع پای کوبیدن بر زمین در این مراسم به معنی تسلط بر برف و از بین بردن سرما است و کوبیدن چوب دستی ها به در آغل ها به معنای زایش و برکت خواستن است.
وی با اشاره به اینکه این آیین شباهت بسیاری به آیین کوسه در آمدن یا باران خواهی دارد، اظهار کرد: نمایش کوسه گلدی و کوسه درآمدن ( باران خواهی) در شیوه اجرا و حضور نقشی به نام کوسه مشترک هستند، آیین باران خواهی از گذشته توسط چوپانان اجرا می شده است و زمان تقویمی خاصی نداشته است و بیشتر در زمان کم آبی و کم بارانی اجرا می شده است و اشعار آن متفاوت از اشعار کوسه گلدی است.
شاه حسینی ادامه داد: این دو مراسم از لحاظ تاریخی در شمار نمایش های آیینی و سنتی قرار می گیرند و امید می رود که با اجرای صحیح آن ها به حفظ این آیین ها مبادرت ورزید.
وی گفت: آیین کوسه گلدی تفرش هم اکنون ثبت ملی شده و بغیر از مناطق و روستاهای مختلف طی آیینی در جشنواره روستایی برگزار خواهد شد.
شاه حسینی با بیان اینکه به غیر از این آیین هنوز در برخی مناطق استان رسم های زمستانی چون دورکرسی نشستن رواج دارد، ادامه داد: امروزه به دلیل ساختار فرهنگی و زمینه کشاورزی در برخی شهرستان های استان همچنان رسوم گذشته پابرجاست.
وی تصریح کرد: در شهرهایی چون تفرش با آغاز ماه قوس یا همان آذر معمولا کرسی ها در خانه ها دایر می شود و تا پایان چله کوچک یا پایان اسفند پابرجا خواهد بود و معمولا خانواده ها دور آن می نشینند.
شاه حسینی با بیان اینکه چه در جوامع ابتدایی و چه متمدن خوردن و آشامیدن بخش مهمی از آیین ها و مراسم هاست، ادامه داد: در زمستان خشکباری چون گندم و شاه دانه، برگ خشک میوه ها و نخود برشته و انواع آجیل چون مغز گردو و بادام و پسته از مهم ترین تنقلاتی بوده است که همچنان هست.
وی تصریح کرد: این رسوم اگرچه بسیار ساده و آمیخته به اعتقادات عامه پسند اما کارکردهای وسیعی را در حوزه کار گروهی و ارتباطات بین فردی، اهمیت بر معاش و کار، تقویت همبستگی گروهی و از سوی دیگر دستگیری از فقرا و افراد ضعیف داشته است.