نگاهی به اهمیت نسخ خطی به بهانه راه اندازی موزه نسخ خطی در خمین/منشور تاریخی

پنجشنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۷ شماره ۸۴۳
***
وقایع استان
سمیه انصاری فر
***
اشیا و بناهای تاریخی از اهمیت خاصی در فرهنگ و هنر هر کشوری برخوردار است و به عنوان مهم ترین ابزار در بازیابی هویت یک ملت به شمار می رود. در میان اشیا تاریخی نسخه های خطی از جایگاه ویژه ای در معرفی و حفظ فرهنگ و تمدن هر کشوری برخوردار است زیرا این نسخ به طور مستقیم نشان دهنده اندیشه و دیدگاه حاکم بر یک ملت و قوم در ابعاد مختلف است. بدون شک با استفاده از این ظرفیت، می توان شناسه های هویتی خود را به دنیا معرفی کرد.
بعد از آنکه انسان یاد گرفت از طریق نشانه ها و و پس از آن خط پیام های خود را انتقال دهد نوشتن معنا پیدا کرد از حکاکی بر روی سنگ ها و دیواره ها تا اختراع ابزاری برای نوشتن بر روی پوست و کاغذ و … اینطور شد که انسان تجارب و وقایع را ثبت کرد. علوم مختلف نیز که شکل گرفتند ادیبان و دانشمندان برای انتقال دانسته های خود به نوشتن آثار خود دست زدند که همگی دست نویس بوده اند. در واقع زمانی که تحول اندیشه های گذشتگان در اوج قرار داشت، متفکران، دانشمندان و ادیبان افکار و اندیشه های ارزشمند خود را در قالب دست نوشته ابراز می کردند.دست نویسی در کشور ما و تمدن های با سابقه از رونق خاصی برخوردار بوده است. سرزمین ایران خاستگاه یکی از قدیمی ترین تمدن های بزرگ جهان است. پس از اختراع کاغذ و رواج استفاده از آن در حوزه تمدن اسلامی، دانشمندان ایرانی بزرگترین آفرینندگان منابع مکتوب تمدن ایران و اسلام بودند ودر همه زمینه های علمی و ادبی صاحب آثار درجه اول هستند. ازجمله با ارزشترین منابع میراث مکتوب تمدن ایرانی و اسلامی نسخه های خطی و دست نوشته ها هستند. نسخه های خطی، حلقه اتصال گذشته و آینده و میراث گرانقدر فرهنگ و تمدن اسلامی هستند. این اسنادِ به ظاهر خاموش، به صد زبان واگویه گذشته اند و از فرهنگ و اندیشه دیروز سخن می گویند. نسخ خطی و کتاب های دست نویس به خاطر اهمیتی که دارند جز اشیا قیمتی محسوب می شوند و هم از نظر معنوی و هم مادی مورد توجه هستند. هم اکنون بسیاری از نسخ خطی و دست نوشته های فارسی بغیر از ایران در کشورهای دیگر و موزه های بزرگ دنیا نگاهداری می شوند. این نسخ در قالب کتاب، مرقع یا تک برگ وجود دارد. بغیر از آن بسیاری از نسخ خطی هستند که در اختیار مردم عادی است و ممکن است به عنوان میراث خانوادگی به دست آن ها رسیده باشد و آن ها تمایلی به تحویل آن ها به کتابخانه ها و موزه ها نداشته باشند.
اما نکته ای که در مورد کتب و نسخ خطی باید به آن توجه داشت این است که هر کتاب دست نویسی را نمی توان کتاب یا نسخه با ارزشی دانست. عمر، جنس و محتوا، تاریخ کتابت، مکان کتابت، نوع کاغذ و نوع خط در ارزش گذاری یک نسخه خطی بسیار مهم است. یک کتاب خطی می بایست در درجه اول سندیت داشته باشد. گزارشگر تاریخ یا رخدادی از این کشور باشد و عموما کتب و نسخی خطی اهمیت دارند که تجدید چاپ نشدند. حتی بسیاری از کتب خطی که سندیت دارند را بسیاری دیگر نگاشتن بنابراین بکر بودن،خاص بودن و تنها گزارشگر بودن اهمیت اصلی است. از طرفی اثر هنری و شاخص های یک شاهکار و هنر دست و هنر ایرانی مثل خط و نقاشی و مینیاتور و هنر صحافی و… در بالابردن ارزش یک نسخه خطی موثر است.
طبق آمار ارائه شده در سال های گذشته حدود دو میلیون نسخه خطی ایرانی در شبه قاره و آسیای میانه وجود دارد که البته برخی از آن ها در شرایط نامطلوبی نگهداری می شوند. حدود یک میلیون نسخه خطی فارسی یا عربی متعلق به ایران، در هند و پاکستان و حدود ۵۰۰ هزار نسخه خطی هم به همین شکل در آسیای میانه وجود دارد. همچنین ۲۶۰۰ نسخه خطی نادر و نفیس نیز مربوط به ایران در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می شود و در اسپانیا این تعداد بیشتر است.
بدون شک فهرست نویسی کتب خطی از اهمیت بالایی برخوردار است. تاکنون بالغ بر ۳۰۰ هزار نسخه خطی موجود در ایران فهرست نویسی شده است. از آنجا که موزه ها و کتابخانه ها محل نگهداری مناسب و با ایجاد شرایط مطلوب چون دما، نور و رطوبت کافی است بهترین جای ممکن برای نگهداری این کتب در این اماکن است از طرفی با توجه به استفاده از این نسخ در پژوهش ها نسخه دیجیتال آن ها نیز تهیه و در اختیار دانشجویان و محققان قرار می گیرد. در استان مرکزی نیز چهار هزار و ۹۳۴ نسخه خطی، چاپ سنگی، چاپ سربی وجود دارد که در تالار مفاخر کتابخانه استاد دهگان اراک نگهداری می شوند. به غیر از این به زودی قرار است اولین موزه مفاخر روستایی و نسخ خطی کشور در استان مرکزی و در روستای لیلان خمین راه اندازی شود. مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در این باره گفت: نخستین موزه مفاخر روستایی و نسخ خطی کشور در روستای لیلیان از توابع شهرستان خمین در حال راه اندازی است.
سید محمد حسینی ادامه داد: مکان این موزه یکی از خانه های روستایی است که مالک آن مقیم خارج از کشور است و پس از بازسازی تبدیل به موزه مفاخر روستایی می شود تا محلی برای نگهداری و حفظ اسناد و اشیای تاریخی مردمی باشد.
وی اظهارکرد: تاکنون نسخ خطی و اسناد تاریخی روستایی بسیاری توسط مردم به این موزه اهدا شده است و پیش بینی می شود با برگزاری آیین تجلیل از حامیان نسخ خطی روستایی رغبت مردم برای اهدای اسناد تاریخی و نسخ خطی به این موزه افزایش یابد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: راه اندازی این موزه در بخش کمره خمین که ازجاذبه های تاریخی و طبیعی برخوردار است تاثیر به سزایی در جذب گردشگر و توسعه گردشگری این خطه دارد.
چندی پیش مدیرکل دفتر امور روستایی استانداری مرکزی در خصوص جمع آوری نسخ خطی گفته بود: تاکنون یک هزار نسخ خطی با هدف صیــانت از داشته های فرهنگی و تاریخی در سطح روستاهای استان مرکزی جمع آوری شده است.
به گزارش وقایع استان به نقل از ایرنا سعید فائض پور افزود: آثار گردآوری شده به غیر از نسخ موجود در اماکن دولتی است و این یافته های مکتوب تنها از روستاییان جمع آوری شده است.
وی اظهارکرد: در روستاهای استان مرکزی هزاران نسخ خطی وجود دارد که به سبب نگهداری نامناسب، در حال از بین رفتن هستند و لازم است این نسخ گردآوری و علاوه بر ترمیم، شرایط نگهداری آنها فراهم شود.
فائض پور ادامه داد: بسیاری از این نسخ بر اثر ناآگاهی و غفلت با قیمت های ناچیز به کشورهای دیگر فروخته و یا مفقود می شود.
مدیر کل دفتر امور روستایی استانداری مرکزی اظهارکرد: طرح ساماندهی و حفظ نسخ خطی در سطح روستاهای استان از سال گذشته کلید خورد و به زودی بانک اطلاعاتی این آثار در استان مرکزی تهیه می‌شود.
فائض پور افزود: تاکنون یک میلیون نسخ خطی در روستاهای استان مرکزی فهرست نویسی شده است.
همچنین رئیس بنیاد ایرانشناسی استان مرکزی نیز با توجه به اهمیت این کتاب ها گفت: ۶۰ هزار سند تاریخی و نسخه خطی روستایی در این استان جمع آوری و در بانک اطلاعاتی اسنادی ثبت شده است.
حسین سبحانی در ادامه افزود : این اسناد و نسخ خطی در ۲ سال اخیر گردآوری شده و امید است با برگزاری این همایش حدود ۹۰ هزار نسخه دیگر به گنجینه بانک اسناد ملی اضافه شود .
وی ادامه داد: قرار است حدود ۵۰ هزار نسخه خطی توسط پژوهشگاه اسناد تاریخی قم و ۴۰ نسخه نیز توسط پژوهشگران آزاد اهداء ‌شود.
رئیس بنیاد ایرانشناسی استان مرکزی گفت: نسخ خطی عمیق‌ترین منابع بنیادی و فرهنگ هر قوم هستند که می توانند اطلاعات زیادی را در خصوص زوایای زیست پیشینیان ارائه دهند.
سبحانی افزود: گنجینه‌های هویتی کشور در روستاها بر اثر ناآگاهی ساکنان بومی در وضعیت نامساعدی است و در معرض نابودی قرار دارد.
وی با اشاره به اهمیت جمع‌آوری اسناد تاریخی گفت: یکی از دستاوردهای دفتر روستایی ساماندهی و جمع‌آوری اسناد تاریخی، قدیمی و آثار موجود در روستاها است که وضعیت مناسب نگهداری را نداشته‌اند و امید است با راهبردهای کلیدی بخشی از تاریخ و نواقص فرهنگی تصحیح شود.
سبحانی ادامه داد: وجود فرهنگ حفظ و نگهداری نسخ خطی در عموم جامعه اهمیت زیادی در راستای حفظ این منابع به‌ عنوان میراث فرهنگی کشور دارد.