دوشنبه ۱ شهریور ۱۴۰۰   شماره ۱۴۵۹

نمایش های خونی

بررسی تطبیقی دو آیین نمایشی قمه زنی در ایران و سیبِل و اتیس در روم

آرش زرنیخی

کارگردان و پژوهشگر تئاتر

آیین های نمایشی خون در جهان سابقه ای طولانی دارند و برای شناختن و تبار شناسیشان راهی جز ورود به حوزه اسطوره شناسی نیست. برای مردم کوچه و بازار قمه زنی یا آیین هایی مشابه یک فریضه دینی است و این در حالی است که در هیچ کجای دینی همچون اسلام تاکیدی بر لزوم اجرای این آیین های خشن و خونبار نیست. در سال های اخیر نیز بسیاری از فقهای تشیع این آیین نمایشی پر قساوت را حرام اعلام کرده اند. با این همه اما گوشی بدهکار این حرف ها نیست و مجریان این مراسم کار خودشان را می کنند. آنها که با اسطوره شناسی آشنا هستند خوب می دانند که باورهای اسطوره ای آنچنان عمیق و بسیط هستند که از نسلی به نسلی دیگر منتقل می شوند بدون آنکه مجریانش از پیشینه و تاریخ درست آنها با خبر باشند. در خاطر دارم سال ها پیش از دوستی که او هم مثل من در دانشگاه تئاتر خوانده بود و در روستای پدری اش یعنی تبرته قمه زده بود و از قضا تعزیه خوان زبر دستی هم هست دلیل قمه زنی اش را پرسیدم و او از پیشینه آن آگاه نبود. اینکه پیشینه این آیین نمایشی خون چیست در مجال ما نمی گنجد. در این خصوص مقاله ای پژوهشی در دست چاپ دارم و پیشینه های اسطوره شناختی و تاریخی قمه زنی را در آنجا تبار شناسی کرده ام. اکنون بهتر است به همان آگاهی عمومی از قمه زنی اکتفا کنیم که در ایام محرم عده ای از مردم شهرها و روستاها برای همدردی با زخم ها امام سوم شیعیان با به تن کردن لباس هایی سفید ضرباتی با قمه بر سر خود می زنند تا خون جاری شود. این کار معمولا پیرو نذری است که مجریان این مراسم پر قساوت دارند. جالب اینجاست که این آیین هیچ ربطی به عرب و آیین های عربی ندارد و بر اساس بررسی های اسطوره شناختی انجام شده کاملاً ایرانیست. پیش از آنکه به همتای رومی این آیین نمایشی خون بپردازم جا دارد تا نمونه ای دیگر از چنین آیینی را در جنوب ایران یادآور شوم. آیینی که هیچگونه پشتوانه محرمی و حسینی هم ندارد. ما در جنوب ایران یک آیین نمایشی داریم با عنوان زار. بادهایی که در جسم بیمار حلول می کنند و بسته به مسلمان و کافر بودنشان او را اذیت و آزار می دهند . سپس در یک اجرای آیینیِ موسیقی-نمایش بابا زار و مامازار تلاش می کنند تا آن باد کافر را از جسم بیمار خارج کنند. در میان زارها زاری وجود دارد با نام بوجمبه bojambe .
بوجمبه یکی از بادهای صحرایی است که به شمشیر علاقه زیادی دارد و شاید تنها زاری محسوب می شود که برای راندنش بجای خیزران از شمشیر استفاده می شود . مبتلایان به بوجمبه در هنگام رقص ، بدن خود را با شمشیر زخم می کنند و بنا به گفته دکتر غلامحسین ساعدی که در این مورد کتاب پژوهشی قابل توجهی نوشته است این زخم ها خود به خود شفا می پذیرند و خوب می شوند اگرچه تعداد آنها در ایران کم است و بیشتر در دوبی و قطر مورد توجه هستند . چه در قمه زنی و چه در بوجمبه وجود مقوله ایمان در این آیین ها موجب خوب شدن زخم های شمشیر می شود. اما بقول حافظ صوفی نشود صافی تا در نکشد جامی… بسیار سفر باید تا پخته شود خامی. برای ما متخصصان تاریخ نمایش جهان گردی روی اسناد تاریخ تئاتر ملل لذت بخش است و گاهی آنچنان مشابهت هایی در دو سرزمین متفاوت وجود دارد و کشف می شود که قلمی کردنشان برای علاقمندان خالی از لطف نیست.
در روم باستان یک ایزد بانوی باروری وجود دارد با نام سیبِل Cybele و یک ایزدبارور کننده با نام اَتیس. همانند این ایزدان باوری در بین النهرین و مصر و ایران هم وجود دارد. همانند اینانا و دموزی، ایشتار و تموزی، ایزیس و اوزیریس، سیاوش و … اَتیس فرزند سیبل است اما سیبل عاشق فرزندش می شود و می خواهد با او ازدواج کند اما اَتیس به این عشق خیانت می کند و دختر رودخانه سانگاریوس را به زنی می گیرد. پس سیبل به او ضربه ای کاری می زند و اَتیس بر اثر آن خود را تکه تکه می کند. چون بار دیگر برخاست به دیوانگی آهنگ نابود کردن خویش را می کند که این بار مادر او را به شکل درخت صنوبری در می آورد. مردم روم باستان هر سال در بهار آیین باز خواستن آتیس را در ۵ مرحله اجرا می کنند.نخستین روز به سوگواری می گذرد و مردم صنوبری را کفن کرده در کوچه ها می گذرانند. این آیین نمایشی در این قسمت بسیار مشابهت دارد با آیین نمایشی قالی شویان مشهد اردهال. با این تفاوت که در مشهد اردهال بجای صنوبر کفن شده قالی امامزاده را در شهر می چرخــانند. روز دوم رقص های تند و خشن برپا می کردند. روز سوم را با ضربت زدن بر پیکر خویش می گذراندند. روز چهارم بخــاطر بازخیــــزی اَتیس رقص های شاد انجام می دادند و روز پنجم استراحت می کردند. پس با این قیاس تطبیقی ایران و روم بـــاستان مشخص می شود که آیین های نمایشی خون مختص به یک قاره و یک جغرافیا نیستند و می توانند در دو قاره مختلف و با دو پس زمینه اعتقادی مختلف به اجرا در بیایند.