چهارشنبه ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۹  شماره ۱۲۶۱

دکتر اسماعیل شیعه، متولد و بزرگ شده شهر اراک است که دارای تخصص دکتری شهرسازی بوده و تا این زمان به مدت ۴۴ سال عهده دار تدریس درس های مختلف شهرسازی در سطح دانشگاهی کشور است. وی دارای چندین کتاب تالیفی است که دو مورد از آنها به عنوان کتاب برگزیده در سطح کشور انتخاب شده است. همچنین وی دارای حدود بیش ۱۶۰ مقاله علمی نوشته شده در نشریه های علمی و یا خوانده شده در همایش های ملی و بین المللی مرتبط با شهرسازی می باشد. در حال حاضر نیز استاد تمام بازنشسته دانشگاه علم و صنعت ایران است که تدریس را در بعضی از دانشگاه های کشور ادامه می دهد. دکتر شیعه، با ساختار کالبدی اجتماعی، اقتصادی تاریخی شهر اراک آشنایی کامل دارد. در این زمینه دارای بیش از ۴۰ مورد مقاله، پژوهش و سخنرانی در ارتباط با این شهر می باشد. در سال ۱۳۹۴ تلاش های وی درارتباط با خدمات شهری باعث انتشار تمبر یاد بود درسطح استان مرکزی شد، وی دعوت روزنامه وقایع استان را پذیرفت و قرار بر این گذارده شد که در ستونی از روزنامه به طور خلاصه در هر شماره یکی از ویژگی های اراک گذشته را در چهار چوب ساختار محیط کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، و تاریخی معرفی نماید.

مکان یابی اولیه شهر جدید اراک و دلایل ایجاد آن/بخش اول

اسماعیل شیعه

تحولات تاریخی اراک از پیدایش تاکنون

ای ز اول تا به ابد ماندگار/ ای ز تو افلاک شده برقرار/ نام تورا زینت دفتر کنم/ شکر تورا نیز هزاران هزار

در مطالبی که به صورت پیوسته خواهدآمد به شرح مختصر ویژگی های محیط کالبدی اجتماعی، اقتصادی و تاریخی شهر اراک به طور عمومی و بیان خصوصیات آن تا پایان دهه ۱۳۴۰ خورشیدی پرداخته خواهد شد. شهر جدید اراک تصمیم به ایجاد آن در سال ۱۲۲۳ هجری قمری گرفته شد و مقدمات اجرایی آن از سال ۱۳۲۷ قمری آغاز و در سال ۱۲۳۱هجری قمری در دوران فتحعلی شاه قاجار افتتاح شد. در دوران بعد از ایجاد خود، خط سیر های زیادی راطی کرده که گاهی آن را در اوج شکوفایی و زمانی آن را در حضیض اقتصادی وی قرار داده است. تکامل کالبدی شهر که نقشه آن در سال های۱۲۲۷تا ۱۲۳۱هجری قمری پایه ریزی شد، تا سال ۱۲۷۰ به صورت مقطعی ادامه داشته است به عنوان مثال در دهه ۱۲۴۰ هجری قمری، خندق دور شهر احداث شد و در حدود سال ۱۲۷۲ هجری قمری راه های شهر تکمیل شده و درختکاری درآن به پایان رسیده و باغات و قنوات شکل گرفته است. محدوده شهر جدید اراک که در ابتدا به نام فتحعلی شاه قاجار «سلطان آباد» و سپس «عراق» نامیده شد و در سال ۱۳۱۶ به نام اراک موسوم گردید و شهر شامل محدوده خیابان های امروزی، امام خمینی در جنوب، ادبجو در شمال، قائم مقام در غرب و حاج باشی در شرق می شود.
قلعه سلطان آباد به دلایل نظامی و اقتصادی به وجود آمد، ولی خطر سیر تکامل آن در طول زمان این شهر کوچک را در فاصله حدود ۵۰ سال از تاریخ ایجاد خود، به عنوان یک قطب اقتصادی بزرگ منطقه ای در عرصه های کشاورزی و صنایع فرش نیز تبدیل کرد. در دوران قبل از جنگ اول جهانی که در سال های ۱۹۱۸ – ۱۹۱۴روی داد،اراک از بزرگ ترین قطب های تولید فرش ایران بود که در سطح جهانی آوازه فراوان داشت. شهر کوچکی که در ابتدا برای سکونت ۶۰۰۰ نفر مورد برنامه ریزی قرار گرفته بود، در فاصله ای چند ده ساله به عنوان شهر مهاجر پذیر تبدیل شد که به ویژه از سوی شهرها و نواحی روستایی اطراف، جمعیت زیادی را به سوی خود جلب کرد و محله های جدیدی را در محیط پیرامونی بافت اصلی به وجودآورد در این دوره شهر اراک در اوج شکوفایی اقتصادی شهری ومنطقه ای قلمداد می شود.
آغاز جنگ جهانی اول، بر ارتباط اقتصادی ایران با اروپا که در عصر نوگرایی شهری قرار داشت، ضربات شدیدی وارد کرد به ویژه آن که گسترش نوگرایی، شهرهای ایران و از جمله اراک را که قبلا به حیات اقتصادی سنتی خود وابسته بود، تحت تاثیر قرار داد. وابسته شدن شهر های ایران به اقتصاد صادراتی اروپا و قطع آن در اثر جنگ آنها را با رکود اقتصادی گسترده ای روبرو ساخت که تا دهه ۱۳۴۰ خورشیدی ادامه یافت که اراک نیز تابعی از آنها بود دوره جنگ جهانی اول با سال های ۱۲۹۷ – ۱۲۹۳ هجری خورشیدی برابر است. در پایان این دوره است که به دلیل بروز قحطی بزرگ که مهم ترین عامل مسبب آن استعمار بریتانیا بود و بر اساس اسناد و مدارک موجود بین ۷ تا ۱۱ میلیون نفر از جمعیت ایران در اثر قحطی، خشکسالی و بروز بیماری های واگیر دار مانند تیفوس وتیفوئید، سوتغذیه و آنفلونزای اسپانیایی تلف شدند. این اتفاق در سال های ۱۲۹۶ و ۱۲۹۷ هجری خورشیدی در ایران روی داده است و اخبار و ویژگی های آن از نظر تاریخی توضیحات چندانی را نمی دهد ولی بعضی از منابع به طور عمده خارجی راجع به آن نوشته اند.
شهراراک نیز از این اتفاق تاثیر بسیارزیادی گرفته است با ادامه رکود اقتصادی، شهر اراک در دوره پهلوی اول از شرایط این دوره و گسترش نوگرایی نیز تاثیر پذیرفت و ساختمان ها و خیابان هایی چند به ویژه در بافت های جدید شهر اراک به وجود آمد ساختمان و تاسیسات راه آهن و بنا های مسکونی و اداری آن، تاسیسات شرکت نفت، باغ ملی و خیابان های امیرکبیر، عباس آباد، ذوالفنون (مخابرات) و ملک المتکلمین (ملک) و پهلوی (امام خمینی) از یادگارهای این دوره است این موارد در حالی است که به تبعیت از تهران، برج و باروهای شهر قدیم اراک نیز به هم ریخته و رکود اقتصادی، فقر و فاقه سهمی از جمعیت شهر را با خود درگیر کرده است.
در حدود سال ۱۳۱۸خورشیدی ( ۱۹۳۹ میلادی) جنگ جهانی دوم آغاز شد و ایران نیز به مانند جنگ جهانی اول تحت تاثیر اتفاقات آن قرار گرفت در این دوره ایران توسط متفقین اشغال گردید و اراک نیز یکی از پایگاه های متفقین شد.
نوبت به دوران پهلوی دوم رسید و اتفاقات ناشی از جنگ دوم، ملی شدن صنعت نفت، وقایع منجر به کودتای ۲۸ مرداد۱۳۳۲، همانگونه که تمام ایران را از عواقب اجتماعی، اقتصادی و کالبدی خود تاثیرپذیرکرد بر شهر اراک نیز همان رفت که بر دیگر شهرها رفته است، رکود اقتصادی در این شهر با شدت بیشتری ادامه یافت. دسته دسته از ساکنان شهر را به عنوان مهاجر راهی تهران و بعضی از شهر دیگر کرد. بدون شک و با استفاده از آمار، اراک و تبریز از اصلی ترین شهرهای مهاجر فرست به سوی تهران تا حداقل دهه ۱۳۴۰ قلمداد می شود. ورشکستگی در اراک، گسترش دامنه رکود و اتفاقات ناشی ازاصلاحات ارضی نیزبر این شهر تاثیر گذارد.
با آغاز دهه ۱۳۴۰ و شروع به صنعتی شدن کشور که بر اساس برنامه عمرانی سوم قبل از انقلاب اسلامی صورت گرفت، اراک به عنوان یکی از قطب های اصلی صنعتی کشور مطرح شد.
که این مورد بر تحول اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی و کالبدی شهر از این دوره و دوران بعد بسیار موثر واقع شد و آن را از یک شهر مهاجر فرست به یک شهر مهاجر پذیر تبدیل کرد.
در کنار موارد فوق، ساختار اجتماعی و فرهنگی اراک دارای ویژگی های شگرفی است که از تمدن ساز بودن این شهر در ادوار تاریخی بعد از پیدایش شهر سخن می گوید.
اراکی های اصیل قبل ازگسترش مهـاجرت جمعیت پذیری شهر نیز، دارای لهجه ویژه، رفتار و سنت اجتماعی ویژه ، فرهنگ و آموزش ویژه، روابط اجتماعی ویژه، مسکن ویژه، محله های ویژه و بسیاری دیگر مــانند آنها بوده اند که برای ثبت در تاریخ و مردم نگاری شهر از اهمیت ویژه ای برخی داراست. بحث های پیاپی از این نوشتار که در شماره های مختلف بیان خواهد شد به توضیح درباره آنها می پردازد، تا هویت تاریخی شهر را برای نسل های موجود و آینده آن معرفی کند. بهتر آن است که از نکات مثبت و شایان توجه گذشته شهرپند گرفت و آن را گسترش داد و با اشراف به نکات منفی گذشته و رفع آنها، آینده پربارتررا بر پایه گذشته پربار به نحو بهتر و والاتری ترسیم کرد.
نقل مطالب با ذکر ماخذ مجاز می باشد.