روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
چهارشنبه ۵ خرداد ۱۳۹۵ شماره ۳۳۹
آرش زرنیخی
برگزاری جشنواره اقوام ایرانی در اراک و حضور گروه موسیقی مقامی و بازی های آیینی مریدان شیخ جام تربتجام بهانه ای شد تا با علی درافشان سرپرست و نوازنده دو تار این گروه در خصوص این موسیقی و رقص های کهن گفتگو کنم .
دو تار سازی است از خانواده تنبور و مردان و زنان نوازنده اش بازمانده گوسان های ایران باستانند . بازماندگانی امین در اساطیر و موسیقی آیینی مناطق خود ، میراث داران گنجینه موسیقیایی ایران که تنها با دو سیم فضاهای موسیقی نمایشی همچون اپرا و باله پدید می آورند.
علی درافشان سرپرست گروه مریدان شیخ جام از این گفتگوی دو نفره در آن شلوغ بازار جشنواره استقبال می کند . ازدحام را رد می کنیم و به گوشه دنجی می خزیم تا درافشان از موسیقی و رقص تربت جام بگوید.
موسیقی شما یک موسیقی مقامی است، حدوداً چند مقام در این موسیقی وجود دارد ؟
ما بیش از ۱۲۰ مقام آوازی داریم که بسیاری از آنها از دوبیتی ها و چهار بیتی ها تشکیل می شوند .
لطفا نام چند مقام را به اختصار بگویید.
جمشیدی، سرحدی، سرحدی میانه، سرحدی مادر، سرحدی کبوتر، جمشیدی میانه، هزاره بالاپرده، هزاره پایین پرده ، مولاواری ، علیخانی ، هزاره زار ، غریبانه و . . .
شما به هزاره زار اشاره کردید، آیا از تاریخ آن و ارتباطش به آیین های زار و سوگ مختلف سوگ سیاوش اطلاعاتی دارید ؟ آیا با آیین های زار در جنوب ایران ارتباطی دارد ؟ آیا به هزاره های دین زرتشت ارتباطی دارند ؟
دقیق نمی دانم، باید بپرسم ولی این را می توانم در این خصوص بگویم که تقریبا برای اکثر بزرگان این موسیقی نواهای زار دارد.
مثلا چه کسانی ؟ آیا از معاصرین هم کسی در این حریم موسیقیایی قرار گرفته ؟
بله، مثلا یک پزشک با شرافتی در تربت جام زندگی می کرده بنام دکتر کوثری ، خیلی انسان بوده تا حدی که گاهی پول دوای بیماران را هم از جیب خودش می داده و در آن منطقه از احترام بالایی برخوردار است و هر سال برایش بزرگداشت می گیرند و موسیقی زار اجرا می کنند . حتی یک آلبوم هم برایش تولید شد .
از مقام های زار قدیمی برایمان مثال بزنید.
مثلا مقام مولانا واری یک مقام زار است . قصه اش اینگونه است که این مولانا که نوازنده هم بوده عاشق دختری می شود . خان قبیله که به او غمندان می گفتند زن را از دست مولانا درآورده و به عقد خودش در می آورد . قصه تلخی که همه مناطق ایران در استبداد ارباب رعیتی گرفتارش بودند .
از شعر این مقام بخوانید .
(دوتارش را آرام بر می دارد و زمزمه می کند ) گلم را می برند چاره ندارم . . . هی عزیزم /اگر دستم رسد پی می گذارم . . . هی عزیزم /گلم را می برند سوی غریبی . . . هی عزیزم /گل خور با خدایش می سپارم . . . هی عزیزم
منظور از خور در اینجا خود است .
پس مقام های شما هم رزمی، بزمی و عاشقانه دارد ؟
بله تقریبا، مثلا یک مقام عاشقانه دیگر داریم بنام مغول دختر . قصه اش اینگونه است که مغول دختر عاشق پسر عربی می شود . این پسر فرزند خان منطقه بوده که از قضا پدر زودتر از پسر عاشق مغول دختر بوده و عکسش را در هفت صندوق جا داده است . داستان عشق پسر از اینجا شروع می شود که روزی متوجه می شود پدرش دارد به عکسی مخفیانه نگاه می کند . سراغ صند وقچه می رود و او هم عکس مغول دختر را می بیند و یک دل نه صد دل عاشقش می شود . ماجرا را با پدر در میان می گذارد . پدر یا همان خان منطقه می گوید : بیهوده تلاش نکن ، من خودم سالهاست که عاشق او هستم و تو نمی توانی دل او رابه دست آوری . اما در نهایت پیروزی از آن پسر عرب می شود .
از شعرهایش بخوانید.
( دو تارش را به آرامی بر می دارد) :
مغول دختر مین باغه/سر زلفش پری زاغه/ میان چل کنیز طاقه ( یعنی تک است)/ بیا نازک مغول من/ بیا خرمن گل من/ مغول دختر مگر حوری ؟/ به زیر چَفتِ انگوری/ به چشم نزدیک به دل دوری/ بیا نازک مغول من . . .
شما در طول این جشنواره رقص های آیینی هم اجرا کردید و چقدر هم زیبا و از نظر نمایشی دقیق اجرا کردید . برایمان از انواع و نام های این رقص ها بگویید.امروز (۲۵ اردی بهشت ۹۵) شما رقص آفر را دید که از مصدر آفرینش می آید. فکر می کنم این رقص از آخرین بازماندگان نمایش های عصر کشاورزی در تاریخ ایران و خراسان است ؟
بله، خیلی قدیمی هستند این رقصها ، در واقع ما ماجرای کاشت ، داشت و برداشت گندم و درآخر نان پختن را نمایش می دهیم و بعد یک جور حرکت سماع با دست راست که نشانه شکر گذاری از درگاه خداوند است .
آیا از رقص های آیینی اسطوره ای آن منطقه هنوز چیزی باقی هست ؟
بله یک رقصی داریم بنام سماع حَتَن . حتن به معنی دامنه کوه است . انگار مردم قدیم خدایان زیادی را می پرستیدند و این رقص برای نیایش با خدای آسمان بوده و از قضا به همین دلیل هم مردم به دامنه کوهها می رفتند تا از این طریق به آسمان نزدیک تر باشند، البته همین رقص حتن انواع مختلفی دارد مثل صمد خوانی ، حسن آبادی ، باخرزی و حنایی و . . .
از نظر حرکتی این رقص چه وضعیتی دارد؟
حرکاتش خیلی مشابه رقص سماع مولانا و حرکات ورزش باستانی ایران است . حالا بعد از این دو رقص برویم سراغ رقص های رزمی . در اینگونه رقص ها باید به رقص چوب بازی اشاره کنم . قدیمی ها می گویند این رقص در زمان حمله مغول به ایران شکل گرفته و هدف از آن آموزش حرکات و فنون نظامی بواسطه موسیقی و رقص بوده.در این رابطه رقص پِلتنان (پیل تنان ) هم هست که یک رقص پهلوانی تک نفره است که منظور از اجرای آن عرض اندام قهرمان است . یک رقص دیگر بنام گل پتی خان داریم که تلفیقی از رقص و نمایش است . جوانی عاشق دخترش می شود و . . . استاد فاروق کیانی این رقص را خیلی خوب اجرا می کنند . این رقص از هرات افغانستان می آید.
از اشعارش می خوانید؟
( بدون ساز می خواند) : دو تا گله میش دارم/دو تا چوپان پیش دارُم/برای نازنین دختر/همه رو پیشکش دارُم ( پیشکش خان) /دو تا اسب و دو تا تازی/که با هم می کنند بازی /بیا خانم شده راضی .
آیا مشابهت هایی بین موسیقی مقامی شما و کردستان وجود دارد ؟
یعنی چه جور مشابهت هایی ؟
مثلا در مقام ها و نوع جهان بینی . موسیقی مقامی کردستان تا حد زیادی با گرایش های خانقاهی آمیخته شده آیا در موسیقی شما هم اینگونه دیدگاهها در موسیقی وجود دارد ؟
نه خیلی، در موسیقی ما این چیزها وجود ندارد . البته بعضی از مقام ها ممکن است نام هایشان باموسیقی مقامی کردستان مشابهت هایی داشته باشد . مثلا ما هم مقام ذکر الله داریم.
ماجرای این مقام الله در موسیقی شما چیست؟
قدیمی ها می گویند در زمان خشکسالی عده ای از مردم نزد دوتار نواز می روند تا او به یمن پاکی و زلالی باطن با دوتارش از خداوند طلب باران کند .
آیا در موسیقی شما هم استفاده های درمانی مثل موسیقی اهل هوا در جنوب ایران وجود دارد ؟
بله، زمانی که برای گوسفندان مشکلی پیش می آمده و بیماری بنام طبقه به جانشان می افتاده نوازندگان با صدای دهل اقدام به درمان روحی گوسفندان می کردند .
آیا در مقام های شما با توجه به اشاره ای که به مقام پزشک کوثری کردید ، بازهم ردی از دوره معاصر دیده می شود.
می شود در پاسخ این سوال به مقام” ممد حسین دامادوم “اشاره کرد . این مقامی است که رد آن را در دوره رضا شاه می توان گرفت. در آن روزگار که رضا شاه چادر از سر زنان بر می داشت این محمد حسین نو داماد رو در روی مامورانی که می خواستند چادر زنش را از سرش بکشند می ایستد و آنها نیز او را می شکند.
