مروری بر اقتصاد تئاتر ایران از مشروطه تا پهلوی

یکشنبه ۱۷ دی ۱۳۹۶   شماره ۷۶۰

آرش زرنیخی ؛ کارگردان تئاتر و مدرس دانشگاه

از آنجا که به دعوت انجمن هنرهای نمایشی ایران شعبه استان مرکزی بنا بر آن شد تا در ۱۵ دی ماه مروری مختصر بر اقتصاد تئاتر ایران داشته باشم نیکوتر دیدم این بحث که متضمن تاریخ معاصر ایران است به شکلی فشرده با مروری بر تاریخ، بازتاب مطبوعاتی داشته باشد. پس از آشنایی ناصرالدین شاه در اسفار اروپایی اش با هنری بنام تئاتر که تفاوت های ماهوی بسیاری با آیین های نمایشی موجود در ایران دارد و حمایت های اقتصادی درباری از این هنر نو بنیاد، مهمترین ایستگاه تاریخی پیش رو مشروطه است. برهه ای حساس که تئاتر می تواند در حکم رسانه ای جریان ساز در تنویر اذهان عمومی بکوشد. این دقیقا همان دورانی است که تئاتر از انحصار دربار بیرون آمده و پا به عرصه اجتماعی می گذارد. پس طبیعی است که از هیچ گونه حمایت مالی نیز برخوردار نباشد. مرحوم رشید یاسمی در کتاب ادبیات معاصر در این خصوص می نویسد: چند نفر از مردمان فاضل و نجیب که در ادارات دولتی هم حائز مشاغلی بودند و در میان ملت هم مقامی خاص و قبولی عام احراز کرده بودند ، از آن حیثیت و شغل چشم پوشیده و در این طریق گام گذاشتند. کسانی همچون سید عبدالکریم محقق الدوله، سلیمان میرزا اسکندری و محمد علی فروغی که بعدها در حکومت پهلوی به نخست وزیری رسید. اقتصاد تئاتر در این دوران نه تنها وابسته به هیچگونه ساختاری حکومتی نیست بلکه از محل درآمدهایش که چندان اطلاع دقیقی از آن نیست برای کمک به خانواده شهدای مشروطه، ایجاد مدارس جدید و امور خیریه بهره می جوید. این جریان مشخصاً در شرکت علمیه فرهنگ شکل می گیرد که در سال ۱۲۸۸ خورشیدی توسط محمد علی فروغی، سلیمان میرزا اسکندری، محمود خان منشی باشی، سید علیخان نصر و جمعی دیگر از فارغ التحصیلان مدرسه سیاسی تاسیس شده بود و اجراهای نمایشی خود را در خانه ها و پارکهای شخصی به انجام می رساند. شرکت علمیه فرهنگ تنها دو سال فعالیت کرد. پس از آن شرکت تئاتر ملی توسط سید عبدالکریم محقق الدوله، سید علیخان نصر، محمود خان بهرامی منشی باشی، عنایت الله خان شیبانی و میرزا اسدالله خان شال فروش پایه ریزی شد. محل این موسسه بالای چاپخانه فاروس در خیابان لاله زار بود. این تئاتر نیز تنها پنج سال دوام آورد. تا اینجا نیز اثری از حمایت های دولتی نمی بینیم. پس از مرگ محقق الدوله و انحلال شرکت ملی تئاتر و در زمان سلطنت احمد شاه قاجار حوالی سالها ۱۲۹۷ و ۱۲۹۸ خورشیدی سید علیخان نصر کمدی ایران را بنیانگذاری می کند. گروه کمدی ایران حتی برای تمرین های خود نیز مکان ویژه ای نداشت و معمولاً از خانه محمود خان منشی بــاشی به عنوان محل تمرین استفاده می شد. از اینجا به بعد رد پـای بخش خصوصی بـه طور خواسته یا ناخواسته در تئاتر ایران دیده می شود و به گفته علی اصغر گرمسیری زنده یاد سید علیخان نصر متوجه می شود که یک مهاجر قفقازی بنام باقراُف در حال ساختن سالن رستوران گراند هتل است، پس با وی ملاقات کرده و باقراُف را تشویق می کند تا آن سالن را طوری بسازد که به کار تئاتر هم بیاید. سالنی که علاوه بر تئاتر سکوی صدا و اجرای زنده یادان عارف قزوینی و خانم قمرالملوک وزیری شد. کمدی ایران هم پس از نقل و انتقال قدرت از قــاجـاریه به پهلوی و عزیمت نصر به اروپا تعطیل می شود . به این شکل این تئاتر نیز بیش از سه چهار سال دوام نیاورده است. تئاتر بعدی کمدی موزیکال کلنل علی نقی وزیری بود که در سال ۱۳۰۱ خورشیدی تاسیس و پس از دو سال به دلیل آتش سوزی خسارت دید و به دلیل مشکلات مالی هیچوقت نتوانست به کار خود ادامه دهد. سپس تئاترهای نظیر جامعه باربد، نکیسا و سیروس بنیان نهاده شدند که هر کدام بیش از دو سه سال دوام نیاوردند. دلایل کم دوام بودن این تئاتر ها برای اهل فن بسیار روشن است.

تئاتر هنری گروهی و زنده است و بر خلاف هنرهای دیگر که توسط یک واسطه به مخاطب انتقال داده می شود جذابیت زنده ارائه شدن دارد و این زنده ارائه شدن متضمن زنده نگه داشتن تمامی دست اندرکاران آن از نظر اقتصادی است . پس در کشوری همچون ایران که هنر تئاتر به شکل فرنگی آن برای مردم شناخته شده نیست نیاز به بستر سازی بنیادین دارد ، این بستر سازی همانند کشیدن یک خط آهن سراسری در کشور مستلزم هزینه ای کلان و ملی است ، پس طبیعتا جز با بودجه دولتی امکان پذیر نخواهد بود . با تبار شناسی چنین جریانی در حوزه اقتصاد تئاتر ایران و عمر کوتاه آنها در عرصه تاریخ معاصر ما دوران فترتی شکل می گیرد که البته بخشی از آن نیز بنا به تحلیل “آگونتوسکی” در کتاب تاریخ ایران از ابتدای سلطه رضا شاه با هر گونه حرکت بیدار کننده ای مخالفت می شود. قتل میرزاده عشقی شاعر و اپرت نویس و نمایشنامه نویس ایرانی بود گواهی بر این مدعاست . این دوران خاموش تئاتر ایران تا سال ۱۳۱۳ ادامه می یابد تا اینکه در این سال نماینده اقلیت ارامنه در مجلس شورا به اشاره دربار و توصیه سازمان شیروخورشید ایران از« واهرام پاپازیان» بازیگر و کارگردان تحصیل کرده ارمنی در ایتالیا و پاریس دعوت می شود تا یک تئاتر ملی در ایران سامان داده شود . پاپازیان در خاطراتش می نویسد : شب دیروقت دکتر امیر علایی (وزیربهداری) و معاونت موسسه شیروخورشید به دیدن من آمد و فردای آن روز نیز شمس پهلوی در کاخ گلستان با من جلسه ای ترتیب داد و به من گفت : همه نوع امکانات و وسایل لازم را در انجام هدف در اختیارم خواهد گذاشت . اما بر اهالی تئاتر پوشیده نیست که صرف اجرای چند نمایش نمی تواند یک تئاتر ملی بسازد ، چنانکه به گفته برخی صاحب نظران از جمله دکتر تاجبخش فنائیان پیش از آن نیز گروههای نمایشی و بازیگران وجود داشتند و این نام تئاتر ملی گذاشتن بر این حرکت صرفاً جنبه صوری داشته است . نداشتن تجربه و کمبود آگاهی در بدنه تئاتر ایران باعث شد تا شمس پهلوی به نوعی خود را بنیانگذار تئاتر ملی بپندارد در حالی که تئاتر ملی که هیچ حتی یک تئاتر محلی نیز تاسیس نشد . شاید اگر مختصر آگاهی و مطالبه ای در این خصوص وجود داشت و صد البته یکی از هنرمندان تئاتر مقیم تهران بکار گمارده می شد و دست به دامن ارمنستان نمی شدند در تاریخ تئاتر ایران می شد تئاتری ملی با بودجه ای دولتی را ردیابی کرد . چنانکه در زمان رضا شاه سازمان پرورش افکار شکل گرفت و علیرغم درونمایه های سیاسی و تبلیغاتی مطمح نظرش که چیزی جز فاشیسم نبود حداقل کسانی چـون نصر می توانستند از دولتی سرش هنرستان هنرپیشگی را تاسیس کنند. ایستگاه تاریخی بعدی که می توان بودجه های دولتی را در اقتصاد تئاتر ردیابی کرد زمانی است که پهلبد داماد محمدرضا شاه درخواست وزارتخانه مستقلی بنام فرهنگ و هنر را داشت. نهایتا علیرغم مخالفت های نصرت الله معینیان (وزیر اطلاعات ومسئول انتشارات رادیوی وقت) این وزارتخانه مستقل در سال ۱۳۴۳ تاسیس شد . تئاتر دولتی سرآغازی شد بر اعمال سلیقه های مختلف و حذف یک بخش جدی کارآمد تئاتر در آن روز ایران . چنانکه به گفته مصطفی اسکویی بنیانگذار تئاتر آناهیتا به محض تاسیس این وزارتخانه ساختمان تئاتر آناهیتا که در سال ۱۳۳۷ خورشیدی تاسیس شده بود بطور غیر قانونی و برق آسایی تخلیه شد .