سه شنبه ۴ تیر ۱۳۹۸  شماره ۱۱۰۳

«وقایع استان» خبر می دهد؛ نمایان شدن چند اثر باستانی ارزشمند در پی بارش ها و سیل بهار امسال در رودخانه اراک

مرواریدی در رودخانه

در پی بارش ها و سیل روی داده در نوروز ۱۳۹۸ در شهرستان اراک، بستر امروزین رودخانه فصلی قره کهریز در اراک که طی سال ها انباشته از زباله و رسوب های آبرفتی و پساب جوی های اراک شده بود، شسته و عاری از زباله گشته، و با نفوذ آب به لایه های زیرین خاک، بستر قدیمی و لایه های زیرین آبرفتی رودخانه پدیدار شد. در پی این رویداد، و با کاهش سطح آب حاصل از سیلاب، آثار دو قطعه سنگ آسیاب و دیواره ها و آثار پی پلی قدیمی، در حد فاصل بین پل مسجد سید ها و پل برق، در حاشیه شرقی، و کناره و زیر پی دیواره های سنگ چین تازه ساخت رودخانه هویدا گشت.
جهت قرارگیری آثار به جای مانده از پل، تقریبا شرقی-غربی است؛ به گونه ای که دو کرانه اصلی رود خانه و محله های تاریخی نمک کوریها و اُلکه را به یکدیگر متصل می ساخته است. در شمال و جنوب این پل دو قطعه سنگ آسیاب به چشم میخورد.

پل:

از آنجایی که امروزه این پل به طور کامل نابود شده است، نمیتوان ابعاد دقیق آن را جز با کاوش های باستان شناختی به دست آورد. اما با مراجعه به قدیمی ترین تصاویر هوایی اراک، مربوط به سال ۱۳۳۵ خورشیدی و بازدیدهای میدانی بـه نظــــر می رسد عرض این پل در حدود ۵ متر و دارای طولی در حدود ۳۰ متر بوده است و به نظر نمی رسد که دارای اختلاف سطحی بیش از سه متر از بستر رودخانه بوده باشد.به نظر می رسد این پل دارای ۳ چشمه تاق و دو پایه و موج شکن بوده است. چشمه تاق شرقی، دارای طول و دهانه ی عریض تری نسبت به دو چشمه تاق دیگر (میانی و غربی) است. چشمه تاق های میانی و غربی نیز دارای عرضی تقریبا یکسان با یکدیگر هستتند. در تصویر هوایی موجود به نظر می رسد که پل از پایه ی میانی به سمت کرانه غربی، دارای کمی انحنا به سمت جنوب است (که ممکن است این امر در اثر خطای دید باشد). نوع تاق ها و یا تکنیک به کار رفته در اجرای آنها مشخص نیست و نیازمند کاوش های باستان شناختی و به دست آوردن داده های جدید است.(ممکن است پوشش چشمه تاق ها مسطح بوده باشد.)
تنها قسمت قابل رویت و به جای مانده از این پل تاریخی، امروزه در زیر پی دیواره ی سنگ چین جدید، در کرانه شرقی رودخانه، درست در راستای یکی از کوچه های منشعب از محله اُلکه به نام کوچه سلیمانی واقع است و جهت قرارگیری آن نسبت به دیواره های رودخانه دارای زاویه ای حدودا ۲۵ درجه ای و متمایل به جنوب است. امتداد این جهت و زاویه دقیقا هم راستا و هم جهت با خیابان شهدای فتح شیاکوه است که در واقع خیابان اصلی محله ی تاریخی نمک کوری ها می باشد.
مواد و مصالح به کار رفته در ساخت این سازه و تنها قسمت باقی مانده و در دسترس پل، از لاشه سنگ، آجر و ملاتی است که به نظر می رسد سیمان می باشد.( برای اطمینان نیاز به نمونه برداری و آزمایش می باشد.) در قسمت شمالی بقایای پل نیز آثاری از اندود کردن سطح خارجی پل با سیمان به چشم می خورد.
نوع و جهت قرار گیری لاشه سنگ ها به گونه ای است که گمان شروع قسمت پاتاق پل و خیز تاق در این قسمت را بسیار قوت می بخشد. همچنین چینش و قرارگیری مصالح سنگی بر روی هم دارای هیچ نظم و قاعده ای نمی باشد و به نظر می رسد که این قسمت از پل به صورت قالب بندی و ایجـاد شفته ای از سنگ (در هر اندازه و ابعادی) و سیمان صورت پذیرفته باشد.
در مقابل این قسمت از پل نیز قطعه و توده ی بزرگی از سازه به چشم می خورد که سطح خارجی (و نه داخلی) آن با آجر هایی به ابعاد تقریبی ۲۰ در ۱۰ و ضخامت حدود ۵ سانتیمتر پوشش یافته است. این ابعاد با آجری که امروزه اصطلاحا آجر گری یا (آجر زبره یا آجر فشاری) (ابعاد آجرگری : ۲۲× ۱۰× ۵/ ۵ سانتیمتر.) از آن یاد می شود دارای قرابت و نزدیکی می باشد.
چیدمان این آجر ها در کنار هم از هیچ نظم و الگوی معینی (که تابع نظم و کاربرد در معماری سنتی است) پیروی نمی کند.
از مجموع شواهد و قرائن این گونه بــــرداشت می گردد که پل دارای ساختار مهندسی نظام مند و دقیقی و پیرو تکنیک ها و اصول مععماری سنتی ایرانی ویژه ساختار پل ها نبوده، همچنین با توجه به مصالح به کار رفته در پل از قبیل آجرِ گری (آجر زبره، آجر فشاری) و سیمان، نمی توانسته عمری بیش از ۱۰۰ سال را دارا بوده باشد. چرا که مصالح مذکور از جمله مصالح نسبتا جدید در معماری شناخته می شوند و دارای پیشینه ای بیش از یک قرن نمی باشند.
با در نظر گرفتن اهمیت ارتباط کرانه های شرقی و غربی رودخانه در اراک قدیم به ویژه محله های الکه و نمک کوری ها، شاید بتوان این فرض را قائل شد که قدمت پل مذکور همپای قدمت این دو محله و یا حتی قدیمی تر است، به عبارتی بیش از ۱۰۰ سال که در ادوار متاخر با مصالح جدید مثل سیمان و آجرِگری مورد مرمت غیر اصولی واقع شده است. اثبات این فرض نیز خود نیازمند انجام مطالعات، کاوش های باستان شناختی و یافتن داده های جدیدتر است.

سنگ آسیاب جنوبی پل :
در جنوب و مقابل آثار به جای مانده پل، در میانه بستر امروزین رودخانه قطعه سنگ آسیاب مدوری به رنگ کرم متمایل به خاکستری روشن به چشم می خورد.
این سنگ آسیاب دارای قطری تقریبا در حدود ۸۰ الی ۱۰۰ سانتیمتر، و ضخامت ۲۵ الی ۳۰ سانتیمتر است. که در مرکز آن سوراخی استوانه ای شکل به قطر حدود ۲۰ سانتیمتر وجود دارد که جایگاه قرارگیری محور آسیاب می باشد. پیرامون مجرای حفره نیز سطحی به صورت منفی درون سطح سنگ به شکل مربعی در ابعاد ۲۵ در ۲۵ در ۵ سانتیمتر ایجاد گشته، که به مثابه محل قفل و اتصال سنگ به محور می باشد. بنابر این به نظر میرسد با توجه به لزوم ثبات و اتصال آن به محور (چوبین) سنگ رویین آسیاب بوده است.
برای دست یافتن به جنس سنگ مذکور نیاز به مطالعات دقیقتر می باشد، اما بر اساس مشاهدات سطحی، به نظر می رسد جنس آن ماسه سنگ و به رنگ کرم (شیری) متمایل به خاکستری روشن باشد.

سنگ آسیاب شمالی پل :
در فاصله حدودا ۷ متری شمال آثار به جای مانده و قابل رویت پل، درست زیر پی امروزین دیواره سنگ چین حاشیه رودخانه قطعه سنگ آسیاب مدوری دیگری به رنگ حاکستری تیره به چشم میخورد.
این سنگ آسیاب دارای قطری تقریبا در حدود ۱۰۰ الی ۱۲۰ سانتیمتر، و ضخامت ۲۵ الی ۳۰ سانتیمتر است. که در مرکز آن سوراخی استوانه ای شکل به قطر حدود ۲۰ سانتیمتر وجود دارد که جایگاه قرارگیری محور آسیاب می باشد، پیرامون مجرای حفره نیز سطحی به صورت منفی درون سطح سنگ و به شکل مربعی در ابعاد ۲۵ در ۲۵ در ۵ سانتیمتر ایجاد گشته، که به مثابه محل قفل و اتصال سنگ به محور می باشد. بنابر این به نظر میرسد با توجه به لزوم ثبات و اتصال آن به محور (چوبین) سنگ رویین آسیاب بوده است.
برای دست یافتن به جنس سنگ مذکور نیاز به مطالعات دقیقتر می باشد، اما بر اساس مشاهدات سطحی، به نظر می رسد جنس آن سنگ رسوبی و به رنگ خاکستری تیره روشن باشد.
این سنگ آسیاب در قیاس با سنگ آسیاب جنوبی اندکی بزرگ تر به نظر می رسد. از آنجایی که ابعاد و جنس سنگ های آسیاب در قیاس با یکدیگر متفاوت بوده و نیز احتمالا هر دو، سنگ رویین آسیاب می باشند و همچنین مکان یافت شدن آنها بیش از ۱۰ متر با یکدیگر فاصله دارد، فرض تعلق آنها به دو آسیاب مستقل بسیار محتمل می نماید که می توان انتظار یافت شدن دو قطعه سنگ دیگر زیرین آسیاب را نیز داشت. همچنین با یافت شدن این قطعات سنگ در بستر قدیمی رودخانه احتمال تامین انرژی به منظور به گردش در آوردن سنگ های آسیاب توسط آب مطرح می باشد.
درباره ی چگونگی ارتباط بین این دو قطعه سنگ و پل نمی توان اظهار نظر قطعی ارائه داد. چرا که وضعیت محل یافت شدن داده بسیار مشوش و آشفته است و اظهار نظر دقیقتر نیاز به کاوش، بررسی و دست یافتن به داده های جدیدتر دارد.
اما پیرامون این مطلب چند فرضیه محتمل به نظر می رسد، از جمله اینکه ممکن است پل مذکور بر ویرانه های یک آسیاب قدیمی تر احداث و یا اینکه از آوار و مصالح ساختمانی دسته دوم یک آسیاب در ساخت پل استفاده شده باشد و یا اینکه حتی این پل کاربردی چند منظوره مثل پل ارتباطی، بند، آسیاب و مقسم آب را دارا بوده باشد. و یا ممکن است آواری از یک آسیاب قدیمی در نزدیکی پل باشد که به صورت نخاله های ساختمانی به درون بستر رودخانه ریخته شده است. یه هر روی اثبات فرضیات فوق و یا هر صورت مفروض دیگر نیازمند بررسی ها و کاوش های باستان شناختی و مطالعات تاریخی دقیق پیرامون یافته های جدید در بستر رودخانه تاریخی اراک می باشد.
با توجه به مشاهدات و طرح گمانه های پیش گفته، این آثار بخشی از هویت و شناسنامه باستانی اراک را در بر می گیرد و آنچه ضروری به نظر میاید در گام نخست، ضبط و حفظ آثار یاد شده است که یا بر اثر لایروبی رودخانه در زیر انبوه خاک دفن شده یا هنگام لایروبی رودخانه که در کمتر از دو هفته پیش توسط یک دستگاه بیل مکانیکی و دو دستگاه لودر از سوی شهرداری انجام گرفته، دو قطعه سنگ آسیاب توسط افراد غیر مسئول، از محل، حمل و به نقطه ی نامعلومی برده شده است که نیازمند پیگیری توسط مسئولین و مقامات ذیصلاح می باشد تا این میراث ارزشمند که به سبک زندگی گذشته مردم اراک ارتباط دارد، به محل مناسب باز گردانده شود. بنیاد ایرانشناسی استان مرکزی