چهارشنبه ۱۸ اردی بهشت ۱۳۹۸   شماره ۱۰۷۹

محدوده خطر

چه نواحی از شهر اراک در حریم رودخانه قره کهریز هستند؟

فریدون قدیمی

دانشیار دانشگاه صنعتی اراک

حریم یک رودخانه به محدوده ای از رودخانه گفته می شود که رودخانه در گذشته در آن فعالیت داشته و در حال، فعالیت دارد و در آینده فعالیت خواهد داشت. حریم خانه یک رود است. حریم رودخانه به دو طریق حریم انسان ساز و حریم طبیعت ساز تعیین می شود.
حریم انسان ساز: این حریم بر اساس آمار ایستگاه ها و با توجه به روش های آماری و احتمالی برای دوره بازگشت های مختلف مثلا ۱۰ ساله، ۱۵ ساله، ۲۵ ساله، ۵۰ ساله ، ۱۰۰ساله و غیره تعیین می شود. از آنجایی که دوره های آماری خصوصا در رودخانه های حوزه مرکزی ایران کوتاه است اکثرا حدود حریم برای رودخانه ها با خطای زیاد همراه است و در برنامه ریزی های شهری از دقت کمی برخوردارند.
حریم طبیعت ساز: یک رودخانه در شکل طبیعی خود و در حالت کلی از دو بخش کانال و یا بستر (حریم طولی)و دشت سیلابی(حریم عرضی)تشکیل شده است.
۱-کانال همان ظرفیت طبیعی رودخانه است و در بارندگی های ماه های مرطوب بار بستر و بار معلق را در طول کانال یا حریم طولی انتقال می دهد.
۲-دشت سیلابی همان حریم عرضی رودخانه است که در مهندسی رودخانه قابل توجه است. وقتی آب در کانال از ظرفیت عادی خارج شد وارد دشت سیلابی و یا حریم عرضی می شود. از زمانی که رودخانه در بارندگی های متعددشکل می گیرد حریم خود را به صورت تراس teracces یا پادگانه به شکل پله پله ایجاد می کند. تراس ها یا پله های بالاتر سیلاب های با شدت بیش‌تر و پله های پایینی و خصوصا پله نزدیک به کانال سیلاب با شدت کمتر را نشان می دهد. در شکل های ذیل کانال و تراس ها یا حریم های رودخانه را بخوبی مشاهده می نمایید.
حریم عرضی رودخانه به شکل تراس، حریم واقعی است و نیاز به آمار و احتمالات ومحاسبه سیل و دوره بازگشت ندارد. عملا در کنار و جوانب رودخانه این تراس ها را می بینیم . در رودخانه های دره ای این تراس ها به دلیل دارا بودن خاک مرغوب به باغداری و اراضی آبی اختصاص دارد و تراس بندی که در باغات و اراضی کشاورزی می بینیم همان تراس ها و حریم های عرضی رودخانه است که رودخانه در طی صدها و هزاران سال پیش ایجاد نموده است. در رودخانه های دشتی و یا شهری فقط شما کانال را می بینید و تراس ها طی ساخت ساز از بین رفته اند.
این حالت برای حوزه شهری قره کهریز به این صورت است که اگر شهر سنجان و شهر کرهرود را دنبال کنیم این دو شهر تماما در حریم رودخانه قره کهریز و تراس های با سیلاب هزاران ساله و باغات این شهر ها در پله های پایین تر و سیلاب های صدها ساله قرار دارند. در شهر اراک فقط کانال رودخانه یا حریم طولی رودخانه نمایان است و کلیه حریم های طولانی مدت ( حریم عرضی) و به عبارتی کلیه تراس ها و یا پله ها با شهر سازی از بین رفته اند. به عبارتی کل شهر اراک در حریم صدها و هزار ساله سیلاب قره کهریز قرار دارد و نسل های جدید چنین سیلی را ندیده اند اما در نسل های قدیمی که اراک کوچک بوده ممکن است چنین سیل هایی را دیده باشند. البته باید تحقیق نمود و به تاریخ مراجعه نمود و یا با علم رسوب شناسی بنام پالئو فلود و یا علم سیلاب گذشته قدرت سیلاب های قدیمه را تعیین نمود. کافی است تصور کنید چنین سیلابی بر رودخانه قره کهریز حاکم شود. سنجان، کرهرود کجا و اراک کجا . آیا به آمار باید متکی بود و یا به طبیعت واقعی رودخانه و اثراتی که بجای گذاشته و غافل از آنیم.
بررسی شواهد های طبیعی شهری در اطراف رودخانه قره کهریز از محدوده خروجی رودخانه در کرهرود تا رودخانه در ابتدای جاده فراهان نشان می دهد:
الف:محدوده شریعتی، کشتارگاه،داوران و جاده ساحلی در تراس و پله اول و یا حریم اول سیلاب قرارگرفته که که در ریسک خطر بالا از نظر علم سیلاب قدیمه قرارگرفته است، محدوده شهرک گردو و ملک در پله دوم و حریم دوم قرار گرفته که در علم سیلاب قدیمی در ریسک خطر متوسط است، محدوده چشم موشک و شهرک صنعتی در پله سوم و یا حریم سوم و یا پله بالاتر قرار گرفته که دارای خطر سیلاب کم می باشد.
ب: در سمت دیگر رودخانه قره کهریز در داخل شهر اراک باید اشاره نمایم بخشی از مناطق طالقانی، بخشی از دانشگاه اراک، محدوده برج سفید و خط ساحلی مربوطه در پله پایین و یا پله سیلابی اول رودخانه شهری قرار گرفته که از نظر علم سیلاب قدیمی در خطر ریسک سیلاب بالا،محدوده پارک امیر کبیر و پایین دست فوتبال در حریم با ریسک متوسط و محدوده بالای فوتبال و انتهای خیابان امام نزدیک کمربندی (انتهای جهانگیری) در محدوده پله سوم سیلاب با ریسک خطر کم سیلاب گذشته قرار گرفته است.