دوشنبه ۱ اردیبهشت ۱۳۹۹ شماره ۱۲۵۳

فضاهای بی دفاع

درباره کارآمدتر نمودن محلاتِ هدف بازآفرینی شهری

زهرا منتظری

کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه هنر

نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده شهری از گذشته تاکنون رویکردها و فرایندهای متعددی را به خود دیده است. اما پیرو مصوبه مورخ ۱۳۹۳/۹/۱۷ شورای عالی دال بر تغییر رویکرد «فرسودگی» به «ناکارامدی» و تاکید بر رویکرد «بازآفرینی شهری» به جای «بهسازی و نوسازی»، سیاست بازآفرینی شهری، به عنوان سیاستی جامع و کامل به منظور ارتقای کیفیت زندگی محله ها و محدوده های ناکارامد شهری تعریف شده است.
سیاست «بازآفرینی شهری پایدار» اصلی ترین و متاخرترین سیاست وزارت راه و شهرسازی در ساماندهی بافت های ناکارامد شهری است؛ که توامان با لحاظ نمودن راهکارهای اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی- فضایی در دستورکار مدیریت شهری قراردارد. مفهوم بــازآفرینی شهری فرآیندی است؛ که به خلق فضاهای شهری جدید با حفظ ویژگی های اصلی فضــایی (کالبدی و فعالیت) منجر می شــود (Roberts & Skyes,2000). کاهش فقر شهری، تحقق حکمروایی شهری، ارتقای تاب آوری شهری و ارتقای هویت و منزلت مکانی از اهداف اصلی بازآفرینی شهری است؛ که جامع نگری در اقدامات و توجه به تمامی وجوه پایداری در تعریف برنامه ها، اتخاذ نگرش فضایی- راهبردی، یکپارچه، بلندمدت، منعطف، فراگیر و همه شمولی، شهرنگر و زمینه گرا با مشارکت حداکثری تمامی ذی نفعان و ذی نفوذان از اصول اساسی در بکارگیری رویکرد بازآفرینی در شهرها می باشند.
ناکارآمدی و زوال بافت شهری، با ماهیت پخشایش و گستردگی تدریجی، رفته رفته زوال و نابودی سایر بخش های یک بافت شهری را ایجاد می کند و این زوال در بدنه هویت اجتماعی، کالبدی و اقتصادی و محیطی سایر بافت شهری رسوخ می کند، و آنگاه حذف و ازبین بردن زوال، امری دشوار می گردد.
با پدیدارشدن ناکارامدی و فرسودگی در بافت های شهری، برخی از فضاهای بافت به دلیل خصوصیات کالبدی و اجتماعی بارز، به فضایی فاقد هویت و گمشده در زیست و سکونت ساکنین بافت منجـر می شود. این فضاها به دلیل جای دادن خشونت، ناامنی، ترس، جرم و … در خود به عنوان فضاهـای بی دفاع شهری تلقی می شوند. عمدتا این فضاها دو جنبه عینی و ذهنی را در بردارند؛ و در اختیار و نظارت کسی نمی باشند. اگرچه فضای بی دفاع در هر بافت شهری امکان رشد دارد، اما اصولا بافت های ناکارامد به دلیل نفوذ زوال و فرسودگی بیشتر پذیرای چنین فضاهایی می باشند.
از طرفی در رویکرد بازآفرینی شهری، توجه به مردم و نهادهای مردمی و تسهیل گر از ارکان مهم بازآفرینی شهری پایدار است. از این نظر دفاتر تسهیلگری با آگاهی از روندها و نقش ها، ساکنین را برای رسیدن به هدف مشترک جلب و در مدار مشارکت و توسعه محلی قرار می دهند. دفاتر تسهیلگری با بسیج ظرفیت های اجتماعی، جذب منابع و بسیج ظرفیت های مالی موجود، پی گیری تامین زیرساخت ها و خدمات محله ای؛ بهسازی محیطی و ارتقاء کیفیت عرصه عمومی و … گام های اساسی در اجرای رویکرد بازآفرینی شهری دارند.
شناسایی فضاهای بی دفاع شهری، یکـی از پــروژه های محلی در مقیاس خرد با ماهیت اجرایی، کوتاه مدت است، که در صورت عملی شدن آن همگام با مشارکت و تشریک مساعی ساکنین، به دلپذیری و مطلوبیت، اعتماد، مشارکت، باور و رضایت ساکنین می انجامد.
فرآیند بازآفرینی شهری در مقیاس محله، بدون تشریک مساعی ساکنین که از زمان و فضا، پتانسیل و قابلیت های بافت محلی و ساکنین آگاهی و اشراف دارند، امری ناشدنی و شکننده می باشد. ساکنان محدوده های هدف بازآفرینی به دلیل آگاهی از فضا و گوشه های بلااستفاده و تاثیر عینی و ذهنی این فضاها بر تصور ذهنی ساکنین، می توانند فضاهای بی دفاع را شناسایی و در جهت استفاده مثبت و موثر از آن راهکارهای بهینه و مطلوبی ارائه نمایند. فضاهای گمشده و بی دفاع عمدتا در گوشه هــا و کنج های بافت ها، تقاطع های نابسامان، زیرگذرها و زیرپل های فاقد کیفیت محیطی و روشنایی، برخی از بناهای مخروبه، عقب نشینی ها و فرورفتگی در اثر اجرای طرح های شهری و … را شامل می شوند. طرح ها و پروژه های مرتبط با شناسایی فضاهــای بی دفاع شهری و بازآفرینی آن ها در راستای کیفیت زیست محدوده هدف، از نمونه برنامه های محرک رشد و توسعه در حوزه عرصه باز همگانی است که به خلق فضای شهری جدید، فضاهای بازفراغتی، منجر می گردند. اگرچه راهکارهای موثر در استفاده مجدد از فضاهای بی دفاع شهری باید از بطن مشارکت و کنش جمعی ارائه شود، ولیکن قلمروگرایی و نظارت طبیعی، کارکرد محوری، تـــزریق روشنــایی از بدیهی ترین راهکارها و پیشنهادات در بازآفرینی فضاهای شهری بی دفاع می باشند.
دفاتر تسهیلگری باید ضمن شناخت محیط با همراهی و حمایت گیری نمایندگان و ساکنین با استفاده از ابزارسازی و روش های مشارکتی موثر به شناسایی فضاهای بی دفاع و واجد اولویت برنامه ریزی و طراحی بپردازند و در دستورکار برنامه های خود قرار دهند. در صورت برنامه ریزی و طراحی موثر این فضاها، بخش اعظمی از مشکلات کالبدی- اجتماعی محله حل خواهد شد، و درصورت تزریق فعالیت و کارکرد به فضا به رونق اقتصــادی فضا نیز منجــر می شود.