شنبه ۲۲ تیر ۱۳۹۸   شماره ۱۱۱۲

شطرنج در دل شهر

آیا بناهای قدیمی شهر اراک قابلیت دسته بندی و گونه شناسی دارند؟

علی حسینی. منوچهر فروتن. سعید صالحی: سرعت تغییر در بافت قدیم شهرها ما را در رویارویی با نحوه نگرش و چگونگی برخورد با آن ها قرار می دهد. صرف نظر از برشمردن جنبه های مثبت یا منفی تحولات کالبدی که به دیدگاه های برنامه ریزان و سیاست های اتخاذ شده آن وابسته است. لزوم ثبت و ضبط الگوهای معماری پیشین مسجل می باشد. چالش اساسی در این رویارویی این است که آیا بناهای قدیم شهر اراک قابلیت دسته بندی و گونه شناسی را داراست؛ و چند گونه اصلی را برای شناسایی بناهای این بافت می توان برشمرد. این پژوهش با روشی توصیفی به شرح کلی شمای معماری پرداخته و عرصه بندی در معماری مسکونی بافت قدیم، جهت گیری عمومی بناهای مسکونی، عناصر عمومی بناهای مسکونی، عناصر کالبدی و اجزای آن به تفکیک نام و کاربرد آن ها در خانه های قدیمی مورد بررسی قرار گرفت. در نتیجه این پژوهش که تحقیقی توصیقی- تاریخی و ترکیبی است، به گونه شناسی و تفکیک انواع عمده الگوهای معماری مسکونی در بافت قدیم انجامید و در پایان، سه گونه اصلی، گونه کوهستانی، گونه کویری، گونه برو نگرا در خانه های اراک معرفی شد که گونه کوهستانی برگرفته از معماری اقلیم سرد و خشک ایران مثل همدان، کردستان و غیره، گونه کویری برگرفته از معماری شهرهای کویری ایران مثل یزد و کاشان و گونه برو نگرا که در دوره پهلوی به وجود آمده برگرفته از معماری معمول دوره پهلوی ایران است.

با توجه به تحـولات صورت گرفته در قرن اخیـر، خانه های تاریخی به شدت در معرض تخریب و نابودی قرار دارند؛ این در حالی است که بخش عمده بافت های شهرهای تاریخی ایران را تشکیل می دهند. بررسی ها نشان می دهند تا به حال مطالعه چندانی بر روی این خانه ها صورت نگرفته و شناخت جـامعـی نسبـت به آن ها وجود ندارد، در صورتی که تدبر در آن ها که براساس نیازهای انسان ایرانی و محیط ساخت، شکل گرفته اند می تواند در رسیدن به الگوی مسکن مناسب ایرانیان سودمند باشد. شهر اراک به عنوان شهری که بیشتر از دیدگاه صنعتی و تجاری مورد توجه بوده است و در این میان معماری و شهر سازی اراک و سیر تحولات آن مورد غفلت قرار گرفته است و به جزء چند مورد که به طور کلی به موضوع پرداخت هاند، پژوهش مدونی در این حوزه انجام نپذیرفته است. از سوی دیگر خانه های اراک با توجه به پراکندگی در سطح شهر و تعلق به دوره های زمانی مختلف، مدل مناسبی برای شناخت سیر تحول معماری اراک می باشند. به همین منظور در این پژوهش به گونه شناسی خانه های سنتی اراک پرداخته شده است. بررسی ها نشان می دهد تعاریف و روش های مختلفی برای گونه شناسی وجود دارد؛ لذا پس از بررسی الگوی شکلی، اقلیمی، فرهنگی و سازه و مصالح به گونه شناسی تاریخی خانه های قاجاری اراک پرداخته می شود.

بافت تاریخی شهر
منطقه ای که شهر اراک در آن قرار دارد بخشی از ماد بزرگ بوده و واجد ارزش های تاریخی بسیار است. با این همه در جایی که اکنون اراک واقع است، تا پیش از حکومت فتحعلیشاه قاجار هیچ نشانی از شهرنشینی در دست نیست. عبور یکی از اصلی ترین شعب راه معروف به راه شاهی که ارتباط مرکز ایران را با نواحی غرب و جنوب کشور برقرار می ساخت و ضرورت تأمین امنیت این راه سبب برپایی قلعه ای نظامی شد که بسیاری از ساکنین آبادی های اطراف را نیز در خود جذب خود کرده و به این ترتیب هسته اولیه شهر کنونی شکل گرفت. این قلعه که «سلطان آباد» نامیده می شد، به دست یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۷ ه.ق. شروع و در سال ۱۲۴۰ ه.ق. به پایان رسید.
در بررسی بافت تاریخی شهر، باید بافت قدیم را به دو دسته تقسیم نمود:
الف. محدوده مابین خیابا ن های حصار و محسنی
ب. محدوده خارج از خیابان های محسنی و حصار به عنوان جزیی از بافت

نظام محله ها و زیرمحله ها، تقسیم بندی فضاهای بافت
یکی از ویژگی هایی که می تواند به انسجام هر محله بیانجامد به عناصری باز می شود که نقش مرکزیت محله را ایفا می نماید. بافت قدیمی اراک متشکل از دو محله «قلعه» و «حصار» است که هر یک دارای دو زیرمحله شمالی و جنوبی است. این محله ها از نظر اجتماعی دارای ویژگی های همگن بوده که این مورد هنگام انتقال جمعیت از روستاهای نه گانه )تخریب شده ( به شهر، رعایت شده است. در نیمه غربی شهر، مردم قلاع حصار، ده کهنه، حاج سلیم و آزاد مرادآباد که از نظر موقعیت مکانی در یک حوزه استقرار داشتند، سکنی یافتند و این محله،«حصار» نامیده شد. در نیمه شرقی، ساکنان قلاع قلعه نو، قادر، طهماسب، باباخان و آقاسمیع که در یک حوزه استقرار داشتند، اسکان داده شده و محله نیز به «قلعه» اشتهار یافت. هر زیرمحله، ضمن دسترسی نزدیک به بازار و گذرهای منشعب از بازار، بنا به شرایط زمان خود دارای مسجد، حمام و آب انبار می باشد که از اساسی ترین نیازمندیها در هر زیرمحله است. در بافت باقیمانده موجود شهر نیز هنوز وجود این عناصر به عنوان قلب تپنده زیرمحله ها مطرح می باشد و برخی از آن ها نیز با بازار شهر دارای عملکرد مشترک است.

 

 

 

بافت تاریخی اراک با مورفولوژی صفحه ای، مجموعه ای شطرنجی است که در دل شهر جای گرفته است. بافت از چهار طرف در میان محله ای جدیدتــر، محصـور شده است و چهـار معبر در اطـراف، لبه های بافت را تعریف می کنند. بافت قدیم مجموعه ای پیوسته از فضاهای پر و خالی است که گذرها همچون رگ های بافت، این فضاها را به هم مرتبط ساخته اند.
نحوه استقرار ساختمان ها به نحوی است که امکـان اشراف واحدهای مسکونی را بر یکدیگر به حداقل می رساند. حیاط هـر خانه، جزیی از یک فضای خصوصی به حساب می آید که به صورتی باز، امکان حرکت و آمد و شد اعضای خانواده را به راحتـی فراهـم می آورد. ساختما نها )سطوح پر( در قطعات مختلف با هم پیوند خورده و یک مجتمع به هم تنیده شده را به وجود می آورد که حیاط ها )سطوح خالی( در میان آ نها قرار دارد. ترکیب ساختمان ها بافتی منسجم و زنجیره ای را تداعی می کند که در مقابل تابش آفتاب در تابستان و سرمای بیش از حد زمستان حالتی تدافعی به خود گرفته است.
الگوی شکلی خانه های اراک
معماری خانه های ایران را به گونه های درو نگرا و برو نگرا دسته بندی می کنند. گونه های مهم خانه های سنتی ایران به دسته های زیر تقسیم می شود: چهار صفه، میان سرا دار، کوشکی و خانه های ترکیبی
در اراک به لحاظ شکلی پنج دسته مختلف خانه براساس فضای باز مشاهده می شود:
حیاط مرکزی و چهار طرف ساختمان
سه طرف ساختمان
دو طرف ساختمان
یک طرف ساختمان
ساختمان مرکزی به صورت کلاه فرنگی
به دلیل تجمع خانه های سنتی اراک در محدوده بازار و خیابان عباس آباد، خانه های مورد بررسی در محدوده خیابان محسنی و حصار و تا انتهای خیابان عباس آباد انتخاب شده اند .

از نمونه خانه های مورد بررسی در این پژوهش(در این مقاله ۲۵ خانه مورد بررسی قرار گرفته بود که به علت کمبود فضا در این گزارش تنها چند مورد را اشاره می کنیم)، پنج نمونه دارای حیاط مرکزی و چهار طرف ساختمان، دو نمونه دارای سه طرف ساختمان و شش نمونه دارای دو طرف ساختمان است. در واقع این گروه از خانه ها در مجموع ۱۳ نمونه (حدود ۵۲ درصد) خانه ها را به خود اختصاص می دهند. هفت نمونه (حدود ۲۸ درصد) دارای یک طرف ساختمان، پنج نمونه بقیه (۲۰ درصد) به صورت کلاه فرنگی است. بدین ترتیب از نمونه های مورد مطالعه بیشترین درصد مربوط به ساختمان های دارای حیاط مرکزی، پس از آن مربوط به ساختمان یک طرفه و در آخر مربوط به کلاه فرنگی است. به لحاظ نوع پلان، چهار نوع پلان در نمونه های مورد بررسی مشاهده می شود:
پنج نمونه سه اتاق و یک ایوان ( ۲۳ درصد)
یازده نمونه دارای پلان نسبتاً بسته و ارتباط عمودی بین طبقه همکف و اول از داخل ساختمان (۵۰ درصد)چهار نمونه اتاق ها به صورت ردیفی با ارتباط تو در تو (۱۸ درصد) دو نمونه یک اتاق در وسط و دو راهرو در دو طرف (۹ درصد) از ۲۲ نمونه مورد بررسی (دارای پلان) ۱۷ نمونه دارای ایوان است، یعنی در ۷۷ درصد نمونه ها ایوان مشاهده می شود که در بعضی از نمونه ها از جمله خانه روشن ضمیر، ستوده و خاکباز ایوان ها کوچک و در بقیه طویل و بزرگ است. در پنج نمونه ایوان در دو طبقه مشاهده می شود و در سایر نمونه های دو طبقه، ایوان فقط در طبقه اول وجود دارد. بدین نحو که طبقه اول نسبت به طبقه همکف عقب نشسته و یک فضای سرپوشیده در طبقه اول ایجاد کرده است. به غیر از خانه ستوده، مالکی و محسنی ارتفاع اغلب ایوان ها آنقدر بلند است که سایه ای برای نورگیرها ایجاد نمی نماید.
آنچه در خانه های سنتی اراک مشاهده می شود این است که در پلان های خانه های سنتی شهرهای ایران که حیاط نقش ارتبا ط دهنده فضاها را داشته است؛ اما در شهر اراک به دلیل شرایط اقلیمی به تدریج جای خود را به پلان های بسته داده است. به عنوان مثال تغییر در خانه ستوده و پنجره گذاشتن برای ایوان در طبقه همکف گامی به این سو است.
با توجه به اینکه اراک قدمت چندانی ندارد لذا معماری آن تحت تأثیر شهرهای همجوار آن بوده است، لذا سبک معماری شهرهای کوهستانی مثل قم، تهران و غیره و همین طور سبک معماری شهرهای کویری مثل یزد، کاشان و غیره در دوره های قاجار و پهلوی در آن دیده می شود. بنابراین براساس الگوهای شکلی معمول در خانه های کویری، کوهستانی و غیره می توان چهار گونه سبک را در خانه های سنتی اراک تشخیص داد. نکته قابل ذکر این است که در گونه B (گونه کویری)دو زیر شاخه وجود دارد :
گونه B1 که شباهت زیادی به خانه های اقلیم کویری گرم و خشک نظیر یزد و کاشان دارد
گونه B2 که به لحاظ شکلی به خانه های مناطق کوهستانی نزدیک است اما ساختار فضایی آن از همان جنس گونه های کویری است. در این گونه دسترسی به فضاها از طریق هشتی یا راهرو انجام می پذیرد که خاص گونه های کویری است. برای تحلیل و بررسی خانه های انتخابی در اراک در جدول های ۲ و ۳ به سازمان فضایی و مشخصات گونه های مختلف ذکر شده در جدول ۱ پرداخته شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

الگوی فرهنگی- اجتماعی خانه های اراک
بنابر منابع تاریخی، شکل بندی اجتماعی شهر جدید سلطان آباد از کیس و تحت تأثیر روابط ارباب رعیتی حاکم بر زندگی ساکنان هشت قلعه مـورد بحث بـوده و از سوی دیگـر متـأثر از تفاوت های اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی گروه های مهاجر به این شهر صورت گرفته است به این لحاظ شهری ایجاد شده که زمین داران بزرگ و خرده مالکین، کسبه صنعتگران کارگران و زارعین سه طبقه عمده در نظام اقتصادی اجتماعی آن بوده اند و جدایی گزینی طبقات اجتماعی به نحو بارزی در آن وجود داشته است. علاوه بر این، مطالعه در پراکندگی جغرافیایی و منشاء اجتماعی جمعیت مهاجر به سلطان آباد و چگونگی شکل گیری غیر ارگان یک کالبد شهر مؤید آن است که امکان شکل گیری جامعه ای منسجم و تحقق فرهنگی واحد و غالب بر خرده فرهنگ های موجود در شهر سلطان آباد وجود نداشته است. بدیهی است که این وضع به نوبه خود سستی بنیان های اجتماعی و تاریخی شهر نشینی در سلطان آباد و تحولات مرحله اول حیات آن در شرایط فقدان یک فرهنگ انسجام یافته محلی بوده است. به لحاظ کالبدی هندسه خانه ها عموما به صورت مربع مستطیل بوده و اتاق های خانه را رو به قبله بنا شده که اعتقادات شدید مذهبی آن روز را می رساند زیرا معتقد بودند که رو به قبله بودن و رو به قبله خوابیدن ثوابی بس بزرگ است و پشت به قبله بودن را گناه می دانستند.

نتیجه گیری
با بررسی های صورت گرفته در خانه های اراک سه گونه خانه قابل شناسایی شده است:
– گونه A (گونه کوهستانی)
– گونه B (گونه کویری)
– گونه C (گونه برو نگرا)
گونه کوهستانی برگرفته از معماری اقلیم سرد و خشک ایران مثل همدان، کردستان و غیره است. در این گونه به لحاظ الگوی شکلی با پلانی فشرده دارای یک یا دو طرف ساختمان است و نامتقارن و اکثراً دو طبقه با سطح اشغال متوسط با تعداد اتاق های زیاد است.
گونه کویری برگرفته از معماری شهرهای کویری ایران مثل یزد و کاشان است. در این گونه، دو زیر گونه دیگر هم مشاهده می شود. زیرگونه اول ( B1) شباهت زیادی به خانه های حیاط مرکزی اقلیم گرم و خشک ایران دارد. اکثرا حیاط مرکزی بوده و به لحاظ الگوی شکلی با پلان های بازتر دارای سه یا چهار طرف ساختمان بوده و متقارن، اکثرا دو طبقه و با سطح اشغال متوسط و زیاد با تعداد اتاق های زیاد است.
زیرگونه دوم ( B2 ) بیشتر به لحاظ سازمان فضایی به گونه های کویری نزدیک بوده و از لحاظ شکل کلی با خانه های حیاط مرکزی متفاوت است. به لحاظ الگوی شکلی با پلان های بازتر دارای دو یا سه طرف ساختمان بوده و نامتقارن، اکثرا دو طبقه و با سطح اشغال متوسط با تعداد اتاق های کم است.
گونه برو نگرا که در دوره پهلوی به وجود آمده برگرفته از معماری معمول دوره پهلوی ایران است و این گونه خارج از بافت قلعه به وجود آمده اند. به لحاظ الگوی شکلی با پلان های برو نگرا دارای ساختمان مرکزی بوده و نامتقارن، اکثرا دو طبقه و با سطح اشغال کم با تعداد اتاق های زیاد است. از سوی دیگر با گذشت زمان در سازمان فضایی خانه ها از دوره قاجار تا پهلوی تغییراتی در سازمان فضایی به وجود آمده است:
– خانه ها برونگراتر شده اند و حیاط های مرکزی کمتر شده است.
– تقارن کمتری در خانه های دوره پهلوی به چشم می خورد.
– اکثر قریب به اتفاق خانه ها که در بافت قدیمی شهر (قلعه سلطان آباد) هستند دارای حیاط مرکزی بوده اند ولی در اولین توسعه هایی که خارج از بافت صورت پذیرفته این ترکیب تغییر یافته است. در مجموع در خانه های خارج از بافت مساحت حیاط بزرگ تر از خانه های داخل بافت است.

این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده اول با عنوان «نظام اشیاء در خانه معاصر ایرانی: معنای اجتماعی- فضایی خانه های معاصر ایران،
مورد مطالعاتی: خانه های اراک » که با راهنمایی نویسنده دوم و سوم در دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک به انجام رسیده است.
*دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران (نویسنده مسئول)
**استادیار گروه معماری، واحد همدان، دانشگاه آزاد اسلامی، همدان، ایران.
*** مربی گروه معماری، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.