سه شنبه ۹ اردیبهشت ۱۳۹۹ شماره ۱۲۵۷

سید احمدخان ساوه ای؛ اولین قربانی هنر موسیقی در کاپیتولاسیون

بخش اول

بهروز مبصری
موسیقیدان و پژوهشگر حوزه موسیقی

استان مرکزی زادگاه بزرگان موسیقی ایران زمین است. ردیف سازی در موسیقی به وسیله خاندان فراهانی تدوین شده است، هم چنین ردیف آوازی عبدالله دوامی از تفرش و خوانندگان بزرگی چون سیداحمدخان ساوه ای، نکیسای تفرشی و… به ترویج هنر موسیقی در این استان دلالت دارد. در دوره معاصر نوازندگان و خوانندگان بزرگ کشوری از منطقه استان مرکزی اهمیت هنر موسیقی را بیش از همیشه به ما گوشزد می کنند؛ به همین جهت قرار است در این ستون روزنامه وقایع استان هر هفته به معرفی نوازندگان و خوانندگان مطرح استان بر اساس سیر تاریخی بپردازیم.

سید احمدخان ساوه ای، خواننده ای که تعلیمات اولیه را نزد پدرش میرزا سید حسین آموخت. وی پنجمین فرزند خانواده و تنها پسر پدر بود.
معین البکاء تفرشی استعداد او را کشف کرد و سید احمدخان نوجوان را به تهران در تکیه دولت برد تا زیرنظر ملا عبدالکریم جناب قزوینی تعلیم یابد و با رموز آواز ردیف دستگاهی آشنا شود. سید احمدخان قـامتی بلند داشت و به نقش شبیه خوان حربن ریاحی و حضرت عباس و امام خوان در تکیه دولت ایفای نقش می کرد، گویند به وقت تحریر آوازی از وسعت صدا و قدرت آوازش چهلچراغ های تکیــه دولت به لرزه در می آمد و اشــراف دربــار در سینی برای او هــدایا می فرستادند. در سال ۱۲۸۴ شمسی اولین ضبط رسمی هنرمندان موسیقی در تهران شکل گرفت و سید احمدخان اولین اثر خود را با تار درویش خان در مایه دشتی به ضبط رساند سپس ردیف آوازی دستگاه چهارگاه را با تار جناب میرزا حسینقلی و همایون را کمانچه باقرخان و چهار صفحه را با تار میرزا اسدالله خان در راست پنجگاه خواند که تنها اثر آوازی در دوره قاجاریه از راست پنجگاه می باشد.
سید احمد خان در این سری ضبط ۹ اثر بــا درویش خان و ۱۳ اثر با جناب میرزا حسینقلی و ۴ اثر با تار میرزا اسدالله خان به ضبط می رساند.
هم چنین ۱۱ اثر صفحات تئاتر نیز اجرا می کند که تنها اجرای گویش در دوره قاجاریه است.
استقبال از این صفحــات بــاعث شد که بــا سرمایه گذاری هامبارسوم تاجر مسیحی و روسی الاصل در سال ۱۲۸۶ شمسی جناب میـــرزا حسینقلی، سید احمدخان ساوه ای، باقرخان کمانچه و میرزا اسدالله خان و محمد باقر به پاریس رفته صفحاتی را ضبط کنند. وی اولین خواننده ای است که جهت ضبط آثار به خارج از کشور رفته، متاسفانه به دلیل آغاز جنگ های داخلی دوره استبداد صغیر این صفحات فروش نرفته بازگشت داده شده و خمیر می شود و تنها هشت عدد از این صفحات رویت شده است.
سید احمدخان ساوه ای از هامبارسـوم شکــایت می کند اما به دلیل وجود قانون کاپیتولاسیون در ایران کاری از پیش نمی برد و برای همیشه از گردونه ضبط آثار خارج می شود. وی اولین قربانی هنر موسیقی در کاپیتولاسیون است.
سید احمدخان در ادای تحریرهای طولانی به ویژه در فرودها تسلط خیره کننده داشته است.
او را بزرگترین خواننده دوره اواخر قاجار می دانند.
وی کارمند شهرداری و ریاست دارالعجزا (بهزیستی) و دارالایتام (شیرخوارگاه ) را بر عهده داشت.
وی در آذر ماه ۱۳۱۹ فوت می کند و در امامـزاده زید بازار تهران دفن می شود، فرزند وی هوشنگ سارنگ از هنرمندان بزرگ تئاتر است که لقب سلطان تئاتر را به او داده اند.
از مشخصات آواز سیــد احمدخــان تبعیت از جمله بندی و تسلسل ردیف در تار است، همچنین وی تحریرهای درشت و تکنیک نفس گیر درستی داشته است. وجه متمایز او با دیگر خوانندگان این بود که وی آواز را با شعر شروع می کرده نه با تحریر آواز.