چهارشنبه ۱۰ مهر ۱۳۹۸   شماره ۱۱۵۷

سرای مهر

با کاروانسراها، تیمچه ها، مساجد، سقاخانه ها، موزه ها، حمام ها و آب انبارهای بازار تاریخی اراک بیشتر آشنا شوید

محمد آکریم علمدار

بنای مجموعه بزرگ بازار اراک شامل کاروانسراها، حمام ها، مساجد، مدارس، آب انبارها و گذرها در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی سلطان آباد (نام قدیم اراک) بنیان گذاشته شد. این بازار به مرکزیت چهارسوق، دارای دو مسیر شمالی، جنوبی و شرقی، غربی است که از ۴ جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شده ‌است و به نوعی استراتژیک‌ترین نقطه شهر در زمان‌های گذشته بوده‌است. در این مطلب شما را با کاروانسراها، تیمچه ها، مساجد، سقاخانه ها، موزه ها، حمام ها و آب انبارهای بازار تاریخی اراک بیشتر آَشنا می کنیم.

۱: کاروانسراها و تیمچه ها
فهرست کاروانسراها به ترتیب از ورودی دروازه قبله (جنوب) قید شده است.
– نرسیده به گذر قبله یا گذر سلاخ ها در ضلع غربی راسته بازار کاروانسرای راستین قرار دارد که گویا قبلا به جای آن خندقی وجود داشته است.
– حد فاصل گذر قبله تا گذر شیخ الاسلام در ضلع غربی بازار به ترتیب کاروانسراها و تیمچه های قمی و اکبریان بنا شده اند که کاروانسرا و تیمچه اکبریان یک در ورودی هم در گذر شیخ الاسلام دارد. در ضلع شرقی بازار مابین گذر قبله و گذر شیخ الاسلام کاروانسراها و تیمچه های فدایی، کریمی و نبی زاده قرار دارد که کاروانسرا و تیمچه نبی زاده دارای ۳ در ورودی می باشد.
– حد فاصل گذر شیخ الاسلام تا گذر ملا قاسم در ضلع غربی بازار سرای فرش فروشی مهدیه و در ضلع شرقی آن کاروانسرای کرمانشاهی قرار دارد.
– حد فاصل گذر ملا قاسم تا گذر لوطی هاشم در ضلع غربی بازار کاروانسراها و تیمچه های هزاوه ای ها، تقوایی و گلشن وجود دارد که کاروانسرای گلشن دارای دو در ورودی در مجاورت هم می باشد. در ضلع شرقی بازار هم در این محدوده کاروانسـراهــا و تیمچه های کتابفروش ها و کاشانی وجود دارد که سرای کاشانی دارای دو در ورودی می باشد.
– حد فاصل گذر لوطی هاشم و چهار سوق در ضلع غربی کاروانسراها و تیمچه های نقشینه و نوذری قرار دارد که تیمچه و کاروانسرای نوذری در این راسته دارای ۳ در ورودی در مجاورت هم می باشد و یک در ورودی هم در خیابان حصار دارد. در ضلع شرقی نیز در این محدوده کاروانسراها و تیمچه های صندوق سازها، یهودی ها (کلیمی ها) (فلسطین) و آقایی قرار دارد که کاروانسرای آقایی دارای دو در در مجاورت هم می باشد و یک در ورودی هم در راسته شرقی غربی بازار در جهت شرق و راسته ای که به دروازه شهرجرد منتهی می شود دارد.
– در محل تلاقی راسته شمالی- جنوبی با راسته شرقی غربی بازار و در ضلع شرقی بازار کاروانسرای مسگرها واقع شده است. در ورودی این کاروانسرا یا تیمچه در داخل چهار سو قرار دارد.
– در انتهای بازار و در ضلع شرقی راسته بازار نرسیده بین گذر سپهداری و گذر آقا ضیاءالدین یک پاساژ به نام صاحب الزمان (عج) وجود دارد که کسبه آن بیشتر به فروش کفش و لباس اشتغال دارند.
– در راسته شرقی غربی بازار به سمت دروازه شهرجرد، در ضلع جنوبی راسته بازار کاروانسرا یا تیمچه ی حاجباشی قرار دارد .
۲: مساجد
– مهمترین مسجدی که در بازار ساخته شده و عمر آن برابر عمر بازار است مسجد و مدرسه سپهداری می باشد که به نام سازنده شهر اراک ( یوسف خان گرجی) سپهداری نامیده می شود. این مسجد بعد از چهار سو و در جهت شمال بازار قرار گرفته . یک در ورودی این مسجد در راسته شرقی بازار و در دیگر در گذر سپهداری قرار دارد.
– دومین مسجدی که می توان آن را از اماکن تاریخی محدوده بازار محسوب نمود مدرسه و مسجد آقا ضیاءالدین عراقی است که درهای ورودی آن در گذر آقا ضیاءالدین عراقی و میدان ارگ در انتهای بازار و در جهت شمال آن واقع گردیده .
– سومین مسجد بازار مسجد قبله واقع در گذر قبله به سمت خیابان حصار می باشد.
توجه شود که در محدوده بازار و بافت تاریخی در هر دو محله حصار و قلعه مساجد دیگری همچون مسجد آخوند در خیابان مولوی، مسجد حصار در خیابان حصار، مسجد حاج تقی خان در خیابان محسنی، مسجد آکبر در کوچه راستین، مسجد کربلایی ابوالحسن در خیابان محسنی، مسجد غیبی در کوچه بارو حصار، مسجد آقا مبین در خیابان حصار و در امتداد گذر سپهداری و نیز مساجد دیگری وجود دارد که از قدمت بسیار بالایی برخوردار می باشند.
۳: سقا خانه ها
– اگر از سمت جنوب وارد بازار شویم اولین سقـاخانه ای که با آن روبرو می شویم سقاخانه ملاقاسم در گذر ملا قاسم می باشد که سازنده اش فردی متدین و خیر به نام ملا قاسم می باشد که گویا از اهالی هزاوه بوده است.
– دومین و معروفترین سقاخــانه بازار سقاخانه لوطی هاشم می باشد که در گذر لوطی هاشم قرار دارد. سازنده این سقاخانه در اصل علی اکبر عراقی بوده هر چند برخی ساخت آن بنا را به فرزند علی اکبر عراقی نسبت می دهند.
– سومین سقاخانه جنب در مدرسه سپهداری در گذر سپهداری قرار دارد.
– آخرین سقاخانه پس گذر آقا ضیاءالدین و نرسیده به میدان ارگ در ضلع غربی راسته بازار قرار دارد.
۴: موزه ها
– موزه صنایع دستی در خانه تاریخی حسن پور در گذر سپهداری حد فاصل بازار و خیابان حصار واقع شده است.
– موزه سلطان آباد در سرای کاشانی واقع شده است.
– موزه و خانه تاریخی قنبری در گذر سپهداری بین بازار و خیابان محسنی واقع شده است.
۵: حمام ها
– حمام شیخ الاسلام در گذر شیخ الاسلام به سمت خیابان محسنی که به علت بی توجهی رو به ویرانی نهاده .
– حمام چهار سو نرسیده به چهار سو در ضلع غربی راسته بازار. در حمام مردانه در راسته بازار شمالی – جنوبی و در راسته بازار شرقی – غربی به سمت خیابان حصار قرار دارد .
– حمام نو در گذر آقا ضیاءالدین به سمت خیابان محسنی قرار دارد که در حال حاضر در دست تعمیر و بازسازی قرار دارد.
– حمام فیروزه که در ابتـــدای خیابان مولوی شرقی در ضلع شمالی خیابان قرار دارد که آن را جزء حمام های بازار محسوب می کنند . در جای این حمام اکنون مغازه یا مغازه هایی دایر گردیده است.
در مورد حمام های نو، شیخ الاسلام و چهارسو قید این نکته لازم است که تمام این حمامها در زیر سطح زمین واقع شده اند . از موقعیت حمام فیروزه نیز اینجانب اطلاعات کاملی ندارم .
۶: آب انبارها
– آب انبار دو طبقه یا دو سقفه سپهداری در راسته بازار که گویا در ایران نظیر نداشته .
– آب انبار حاج ملا فتحعلی سلطان آبادی در امتداد جهت شمالی بازار در کوچه ای به همین نام که احتمالاً قبلاً جزئی از بازار بوده چون عرض این کوچه منطبق و برابر عرض بازار یعنی ۵ زرع می باشد .
آب انبارهای سپهداری و آب انبار حاج ملا فتحعلی متأسفانه به دلیل سوء مدیریت در زمان مسئولین قبل تخریب شده است. در حال حاضر به جای آب انبار حاج ملا فتحعلی یک مرکز تجاری ساخته شده.
آب انبارهای دیگری نیز در محدوده بازار وجود داشته که از آنجمله می توان به آب انبار خیابان حصار که توسط مردم و خیرینی مانند حاج نبی رمزی عراقی، حاج شیخ حسین امامی ، حاج محمد گلستانی و حاج آقا نبوی ساخته شده بوده و نیز آب انبار آقامبین که در جوار مسجد آقا مبین توسط فرد خیری به همین نام در گذر سپهداری حد فاصل خیابان حصار و کوچه ی سعدی ساخته شده بوده اشاره نمود. فعلا در جای آب انبار حصار یک مغازه فروش لوازم خیاطی به نام فروشگاه مرجان و نیز لوازم پزشکی جاوید دایر می باشد .