چهارشنبه ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۸ شماره ۱۰۷۵

سایه سنگین آب

گزارشی علمی و تحقیقی از سیلاب هایی که شهر اراک را تهدید می کنند

فریدون قدیمی/ دانشیار دانشگاه صنعتی اراک

شهر اراک متاثر از دو گروه سیلاب با زهکش طبیعی و سیلاب با زهکش انسان ساز است.
الف : سیلاب های با زهکش طبیعی: این دسته از سیلاب ها در کانال های طبیعی به صورت خطی و سطحی حرکت می کنند.
-۱ سیلاب خطی: سیلاب به صورت خطی در مسیر رودخانه و آبراهه، شهر اراک را متاثر می سازد که شامل سیلاب رودخانه ای و سیلاب آبراهه ای است.
-سیلاب رودخانه ای: در این نوع سیلاب بستر رودخانه تا مدت ها پس از سیلاب دارای آب و به عبارتی دارای آب پایه است. کانال آنها را از نظر درجه زهکش درجه بالا و یا درجه پنج به بالا گویند. نظیر رودخانه قره کهریز،رودخانه گردو، رودخانه مودر و رودخانه نظم آباد. این سیلاب می تواند در هر یک از حریم های طولی و عرضی از رودخانه های فوق شهر اراک را متاثر سازد.
مرکز شهر اراک عمدتا در حریم سیلاب رودخانه قره کهریز قراردارد. با توجه به اینکه شهرک صنعتی، شهرک گردو و انتهای جهانگیری از سیلاب رودخانه قره کهریز متاثر نمی شوند اما شهرک صنعتی از سیلاب رودخانه نظم آباد، شهرک گردو از سیلاب رودخانه گردو و انتهای جهانگیری در انتهای خیابان امام و بهشت زهرا از سیلاب رودخانه مودر در امان نیستند. چنانچه هرگونه تجاوزی به حریم رودخانه های اخیر صورت گیرد سیلاب طبیعی به سیلاب تشدید شونده و یا سیلاب انسان ساز تبدیل می شود.
-سیلاب آبراهه ای: آب تنها در مواقع سیلاب و یا کمی پس از توقف سیلاب در بستر آنها جریان دارد. کانال زهکش آنها دارای درجه متوسط یا درجه سه و چهار است و از نظر درجه سیل خیزی بعد از سیلاب رودخانه ای یا در اولویت دوم قرار می گیرند. بر خلاف سیلاب رودخانه ای، فراوانی آنها بسیار زیاد است و مجموعه آنها آبی را وارد شهر می نمایند که بسیار خطرناک اند. در محدوده کمربندی جنوبی اراک، شهر صنعتی، شهرک گردو، چشمه موشک، پارک باهنر و شهرک صنعتی اراک در پایین دست آبراهه های سیلابی قراردارند.
لازم به توضیح است بر روی آبراهه های سیلابی اخیر هیچ گونه برنامه کنترل سیلاب صورت نگرفته و بسیاری از آنها در مناطق مورد نظر، طی ساخت و ساز یا کور شده اند و یا بقدری کم عرض شده اند که اصلا توجه ای نمی شوند. این دسته از سیلاب ها بطور محلی مناطق خاصی را تحت تاثیر قرار می دهند و در کل بسیار خطرناک و خسارت هایی بر شهر اراک وارد می آورند که با توجه به فراوانی بالای آنها در حاشیه شهر اراک این خسارت زیاد است. در شکل فوق مسیر سیلاب های رودخانه ای با رنگ قرمز  و مسیر سیلاب های آبراهه ای در شهر اراک به رنگ سبز  نشان داده شده است.

-۲ سیلاب صفحه ای: در این حالت رواناب در سطح جریان داشته و به سیلاب دامنه ای معروف است و از دامنه کوه ها، ناگهـانی و به شکـل ورقه ای جـریان می یابد. البته بر روی خود از مسیل های با درجه پایین و یا درجه کمتر از دو تشکیل شده اند. فراوانی مسیل های مورد نظر بر روی شیب و دامنه کوهها بسیار زیاد است. این مسیل ها فقط در زمان سیلاب فعال اند و چون بر روی دامنه شیبدار حرکت می کنند بسرعت تخلیه شده و کلیه سازه های پایین دست را به شدت متاثر می سازد. در کمربندی جنوبی شهر اراک مناطقی چون شهرک صنعتی، چشمه موشک، شهرک گردو و سایر مناطقی که در نقشه زیر نشان داده شده می تواند متاثر از سیلاب ورقه ای باشند. البتــه سیلاب های صفحه ای به سیلاب های آبراهه ای و سپس سیلاب های رودخانه راه پیدا می کنند. اما فعالیت های شهر سازی و توسعه شهری بدون توجه به این مسیرهای سیلابی آنها را قطع می کنند و لذا این مسیرها در محل خود در زمان سیلاب تخریب ایجاد می کنند. محل سیلاب های صفحه ای عموما اراضی ملی و مرتعی است. اما ممکن است با چرای دام و تبدیل شدن مراتع به اراضی دیم و یا باغات مورد تجاوز قرار گیرند. همچنین این پهنه های سیل خیز ممکن است در پایین دست توسط جاده و یا ساخت و ساز قطع شوند. این پدیده به خوبی در کمربندی جنوبی اراک دیده می شود. جاده آسفالته کمربندی جنوبی، ساختمان محیط زیست، بیمارستان گردو و غیره در پایین دست سیلاب صفحه ای قرار دارند. کمربندی جنوبی نظیر سیل بند عمل نموده و گاها در بارندگی های معمولی آب در پشت این جاده بصورت دریاچه کوچک جمع می شود و پس از چند روز تبخیر می شود. اما در مواقع سیلابی چنانچه جاده زیرگذر نداشته باشد و یا زیر گذر کوچک و جوابگو نباشد، آب سیـلابی از روی جــاده سرریز نمـوده و می تواند تا چند صد متر جاده و سازه های مسیر طغیانی را تخریب نماید.
به مجموعه سیلاب های خطی و صفحه ای که قید گردید سیلاب های ورودی برون شهری گویند که شهر اراک پذیرای آنهاست. اما سیلاب های درون شهری و سیلاب های برون شهری خروجی به شرح ذیل اند.
ب: سیلاب های با زهکش انسان ساز: این دسته از سیلاب ها را می توان به سیلاب های درون شهری و برون شهری خروجی تقسیم نمود. سیلاب های درون شهری دارای دو دسته با زهکش سطحی و زهکش زیرزمینی تقسیم می شوند.
-۱ سیلاب سطحی درون شهـــری: شامل کلیه کانال ها و زهکش هایی هستند که در سطح شهر احداث و برای خروج رواناب شهری احداث می شوند. چنانچه کانال ها با توجه به مطالعات جامع سیلاب شهری و با دوره بازگشت مناسب طراحی شده باشند تخلیه سیلاب براحتی امکان پذیر است. اما عدم دقت در درجه کانال زهکشی، عدم لایروبی، عدم توجه به ابعاد زیرگذرها خصوصا در محل تقاطع با کوچه ها و خیابان ها، نداشتن کانال زهکش در محله ها و معکوس شدگی درجه کانال و قطع شدگی کانال ها توسط مصالح ساختمانی توسط مردم و غیره باعث شده که سیل در سطح شهر و ترافیک سیلاب شهری ایجاد نماید.
-۲ سیلاب زیر سطحی درون شهری : شبکه فاضلاب شهری و قنوات از مجموعه های زهکش های زیر سطحی هستند. چنانچه شبکه های فاضلاب شهری لایروبی نشوند و یا توجه به میله چاه ها ی قنوات شهری نشود در مواقع سیلاب مزید بر سیلاب شهری هستند. قنوات زیر اراک از جمله آبگذرهای زیر سطحی می باشند که به فراموشی سپرده شده اند. پر شدن، ریزش، قطع شدگی و کورشدگی از جمله مسایلی است که می تواند آب سیلابی در آنها پس زده و برای شهر مشکل ایجاد کند. بالا آمدگی آب، نشست زمین، ایجاد شیار در سطح زمین، راه یافتن آب در زیرزمین و پــارکینگ منـازل و فروریختن سازه ها از عواقب عدم توجه به قنوات است. رسوب گیری شبکه فاضلاب شهری و کور شدگی آنها باعث کم شدن گنجایش شبکه و پس زدگی فاضلاب در مواقع سیلاب می شود. به عبارتی از همان مسیری که شبکه، فاضلاب دریافت کرده از همان مسیر پس زده می شود. تجسم پس زدن فاضلاب در منازل مردم و سطح شهر بسیار سخت است.
و اما فاضلاب برون شهری خروجی از جمله مواردی است که بایستی دقت شود. مجموع آب سیلابی برون شهری ورودی نظیر سیلاب خطی و سیلاب سطحی و همچنین سیلاب درون شهری سطحی را سیلاب برون شهری خروجی تشکیل می دهد که از شهر اراک خارج می شود. بدیهی است عدم دقت در سیلاب خروجی فجایع و خسارت هایی را بر سازه ها و تاسیسات خروجی شهر وارد می آورد.مهم‌ترین مسئله، دقت در کانال های طبیعی و یا رودخانه خروجی و همچنین آبراهه های خروجی شهر است که توجه نمی شود. در اغلب شهرها، سیلاب های خروجی شهر با خاکریزها و سیـل بندهایی مـواجه می شوند که به جاده کمربندی و در اراک به کمربندی شمالی و جاده فراهان منتج می شود. عدم دقت در ابعاد زیر گذر های پل ها باعث شده که سیلاب خروجی شهری از جاده های مربوطه سرریز نماید. از عواقب آن از بین بردن پل و مسدود شدن جاده، تخریب جاده تا کیلومترها و خصوصا ایجاد سیلاب ورقه ای در پایین دست جاده می باشد. در نتیجه، سیلاب ورقه ای به صورت سطحی در سطح وسیعی از اراضی پخش شده و تمامی باغات، اراضی کشاورزی و روستاها و صنایع زیردست خود را متاثر می سازد. شاهد این امر تخریب جاده فراهان تا چند کیلومتر و تخریب اراضی کشاورزی محدوده مرادآباد و میقان و غیره و اعلام تخلیه روستاهای متاثر از سیلاب ورقه ای اخیر شهر اراک می باشد. البته کور شدن رودخانه قره کهریز و کاهش عرض کانال رودخانه، عدم لایروبی آن و تجاوز به حریم رودخانه با توسعه زمین های کشاورزی در محل سیلاب خروجی شهری مزید بر سیلاب ورقه ای منطقه بوده است.