چهارشنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۹  شماره ۱۲۶۷

دکتر اسماعیل شیعه، متولد و بزرگ شده شهر اراک است که دارای تخصــص دکتــری شهرسازی بوده و تا این زمان به مدت ۴۴ سال عهده دار تـدریس درس های مختلف شهرسازی در سطح دانشگاهی کشور است. وی دارای چندین کتاب تالیفی است که دو مورد از آنها به عنوان کتاب برگزیده در سطح کشور انتخاب شده است. همچنین وی دارای حدود بیش ۱۶۰ مقاله علمی نوشته شده در نشریه های علمی و یا خوانده شده در همایش های ملی و بین المللی مرتبط با شهرسازی می باشد. در حال حاضر نیز استاد تمام بازنشسته دانشگاه علم و صنعت ایران است که تدریس را در بعضی از دانشگاه های کشور ادامه می دهد. دکتر شیعه، با ساختار کالبدی اجتماعی، اقتصادی تاریخی شهر اراک آشنایی کامل دارد. در این زمینه دارای بیش از ۴۰ مورد مقاله، پژوهش و سخنرانی در ارتباط با این شهر می باشد. در سال ۱۳۹۴ تلاش های وی درارتباط با خدمات شهری باعث انتشار تمبر یاد بود درسطح استان مرکزی شد، وی دعوت روزنامه وقایع استان را پذیرفت و قرار بر این گذارده شد که در ستونی از روزنامه به طور خلاصه در هر شماره یکی از ویژگی های اراک گذشته را در چهار چوب ساختار محیط کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، و تاریخی معرفی نماید.

سازماندهی فضایی شهر و اسکان جمعیت/بخش سوم

اسماعیل شیعه

همانگونه که در قبل بیان شد، اگرچه شهر جدید اراک در سال ۱۲۳۱ هجری قمری افتتاح گردید، ولی تکمیل بنا ها و ساختمان های مختلف آن حداقل تا حدود ۴۰ سال طول کشید.

بنا های شهر براساس سبک شطرنجی قرار گرفت باید چهار فضای مشخص شهری در این سبک جایگاه مناسب خود را پیدا می کرد. فضا های مسکونی فضاهای تجاری، ارک حکومتی و فضای های عمومی و راههای ارتباطی. بدیهی است که تاسیسات مورد نیاز فرهنگی ، خدماتی و مانند آنها باید بـــه نسبت این فضا ها نیزپیش بینی می شد که به همین گونه انجام گرفت.
یکی از نکات اساسی در راه اندازی جریان امور شهر، اسکان جمعیت در آن بود این جمعیت باید ازنواحی اطراف و به ویژه روستاها تامین می شد. مسلم بود که در مهاجرت و کوچ دادن جمعیت روستایی به شهر جدید خصوصیات و ویژه گی های فرهنگی و سکونتگاهی نیز مورد توجه قرارداشت. باید جمعیت شهر جدید از میان روستا های هم پیوند با یکدیگر تامین می شد. در اطراف شهر جدید ودر اراضی شرقی و غربی رودخانه موجود، سکونتگاه های مختلفی وجـود داشت که مهم ترین آنها ۹ قلعه مسکونی بود که پنج قلعه به اسامی قلعه قادر، قلعه نو، قلعه تهماسب، قلعه باباخان و قلعه آقا سیمع در شرق رود خانه و چهار قلعه دیگر به اسامی قلعه حصار، ده کهنه، قلعه سلیم و قلعه آزاد مرد آباد در غرب رود خانه قرار داشت. این قلعه ها که در اوایل دوران زندیه ساخته شده بود به سوی شهر جدید کوچ داده شد ولی از نظر سازگار شدن ساکنان با شرایط شهر جدید، غرب رودخانه های را در محله ای به نام حصار اسکان دادند، که با یکدیگرآشنایی بیشتری داشتند. ساکنان پنج قلعه حوزه شرقی شهررا هم درمحله ای به نام قلعه مستقرساختند، تا آنها نیز با وجوه مشترک فرهنگی خود درشهر جدیدبا هم غریبه نباشند. یادآورمی شود که ده کهنه از باقیمانده های روستایی به نام «دستجرد» یا «دستگرد» معقلی بود که در اواخر دوران صفوی توسط افغان ها آسیب دیده و ویران شده بود. محل آن نیزتقریبا نزدیک ترین فاصله را با محل شهر جدید دارا بود برخی نیز عقیده بر این است که شهر جدید در محل این روستا بنا شده است که نیاز به تحقیق دارد.
بر اساس شرایطی که در بالا به شرح مختصر آنها پرداخته شد، ساختار کالبدی اراک در چهار زیر محله قرار گرفت. بازار شهرنیزبه صورت به علاوه (+) به مرکزیت چهار سوق؛ این چهار زیر محله را با یکدیگر فاصله گذاری کرد. شهر جدید، شامل دو محله حصار و محله قلعه گردید، که هر محله دو زیر محله شمالی و جنوبی داشت در هر زیر محله، نیازمندهای عمومی آن زمان مانند مسجد؛ حمام وآب انبار پیش بینی شده و به مرحله اجرا درآمد. این چهار زیر محله به نحوی استقرار یافت که در شرایطی که هر زیر محله یک فضای مسکونی آرام بخش را شکل می داد که معنی مسکن به مفهوم یک محیط سکونتی آرام را توجیه می کرد، در همین شرایط از دو طرف به بازار و فضای اقتصادی شهر به معنی یک محیط پر جنب و جوش مربوط می شد.
بعداز فضا های مسکونی، نوبت به بازار شهر می رسد. این محیط تجاری و بازرگانی و خدمات رســــان محله ای- این مراکز خدمات رسان درگذرگاه های خروجی از بازار قرار داشت- در ساختاری ویژه شامل سرا ها، کاروان سرا ها تیم ها وتیمچه ها و راسته بازارهای شمالی جنوبی و شرقی و غربی به مرکزیت چهار سوق می شد. بر اساس شرایط سنتی شهرسازی ایران در دوران اسلامی، در قسمت های مختلف بازار و در نزدیک ترین فاصله به آن نیازمندی های زمان، مانند آب انبار، حمام، مسجدو درگذر گاه ها سقاخانه و خدمات محله ای استقرار یافت. در این مورد در دو نقطه شهر به ایجاد مدرسه علمیه و در ابتدا مدرسه علمیه سپهداری و سپس مدرسه علمیه آقا ضیا الدین نیز پرداخته شد. حوزه علمیه سپهداری نقش فرهنگی، مذهبی مرکزیت دهنده به شهر را داشت که در کنار چهار سوق ایجاد شد.همانگونه که در قبل بیان شد، ساختار شهر سازی دوره اسلامی از قرون اولیه اسلامی در ایران رواج داشته و اغلب شهر ها تا دوره قاجار همین شرایط را دارا بودند. یکی از خصوصیات این فضاهای جدید هم جواری مرکز تجاری با مراکز فرهنگی بود به نحوی که مرکز شهر را یک فضای مذهبی مانند مسجد جامع و یا امام زاده بــه وجود می آورد و بازار ها بلافاصله از این نقاط شروع می شد و به صورت سلسله مراتبی و با فعالیت های دسته بندی شده به محله های مسکونی و دروازه های شهر منتهی می گردید. چنین موردی، علی رغم تاثیرپذیری بافت اراک از روند نوگرایی در ایران و سبک شطرنجی آن، رعایت شد. مرکز فرهنگی شهر که مدرسه علمیه سپهداری بود و نقش آموزشی- مذهبی را برعهده داشت، در جایی قرار گرفت که بازار از دو جهت شمالی و جنوبی و شرقی و غربی از کنار آن می گذرد این مدرسه به بازار نیز راه دارد. در کوچه شمالی راه دیگری به این مدرسه وجود دارد که بیشتراز این راه شمالی استفاده می شود. ارک حکومتی شهر نیز براساس ساختار کالبدی شهر های ایران در دوره اسلامی، بیرون از سکونتگاه های اصلی شهر و در جانب شمال و شمال شرقی آن استقرار یافت. ساختار راه های ارتباطی بافت قدیم نیز در جهت شمالی جنوبی با طول ۸۰۰ متر و شرقی – غربی با طول ۶۰۰ متر و با عرض ۵ متر برای هر معبر بود که بعضی از این معابر دارای کوچه های بن بست نیزشدند. شهر دارای برج و بارو بود که با دیوار های بلند از جنس خشت وگل محصور می شد. درفواصل این دیوار ها ۸ برج دیده بانی احداث شده بود. فتحعلی شاه در باز دیدی که در سال ۱۳۴۲ هجری قمری از شهر جدید داشت، ضمن اهدای پنج عـــراده توپ برای حفاظت از« قلعه سلطان آباد»، دستور احداث خندق پیرامونی شهر را به عمق ۸ متر داد، که به اجرا درآمد. درآن زمان شهر ۴ دروازه داشت که هریک در ورودی های بازار قرار گرفته بود. دروازه های شهرجرد، قبله، رازان و حاج علینقی در چهار سوی شهر استقرار داشت که با توجه به وجود خندق شهر، این چهار دروازه با چهار پل به داخل بافت شهر متصل می شد. شب ها نیز درهای هر دروازه بسته می شد.
جهت گرایی بازار و دروازه های شهر به نحوی بود که اگر کسی از بازار رد نمی شد و چنانچه فردی در چهار سوق شهر قرار می گرفت. از این مکان می توانست هرچهار دروازه شهر را نظاره کند. وجود حوزه کوهستانی و باغات مصفایی که سه طرف شهر را محاصره کرده بود. جلوه های استعاره ای بهشت را به یاد می آوردشاید به همین خاطر باشد که میرزا آقا خان کرمانی که برای اولین بار نام اراک را آورده و گفته است که عروس جهان است ملک اراک، که سرتاسرش مشگ بیز است خاک، منظورش همین بوده و به خاطر تغییر در حرف های (ع) و(ق) که عربی است، کلمه «عراق » را به اراک با (الف) و (ک) تبدیل کرده است. همچنین در تاریخ شهرسازی ایران ، کلمه مصر به شهری گفته می شود که سلطان یا امیری بزرگ در آن مستقر باشد و دیوان ها در آن متمرکز بـوده و ناحیه هایی به آن وابسته باشد. به همین خاطر نیز نیم بیت شعری که با حروف ابجد به سال ۱۲۳۱وبر تاریخ بنای شهردلالت دارد ، جمله «نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید» معنی ویژه می یابد.