چهارشنبه ۴ تیر ۱۳۹۹  شماره ۱۲۸۳

زیرساخت های شهری در بافت قدیم اراک
بخش پنجم

اسماعیل شیعه

در قسمت گذشته، در ارتباط با زیر ساخت های شهری به توضیح درمورد نحوه تامین آب برای بافت های مسکونی، تجاری، خدماتی، حکومتی و باغات و مزارع شهر قدیم اراک پرداخته شد. به این نکته اشاره شد که تامین منابع آب شهر از طریق حفر قنات ها و ادامه مسیر آنها به نقاط مختلف صورت گرفته است. حفر این قنات ها از ابتدای پیدایش شهر جدید تا سال ۱۳۳۰ خورشیدی که آخرین قنات شهر به نام قنات «شرکت» احداث شد، ادامه داشته است. اگرچه در کناره شهر رودخانه ای استقرار داشته است، ولی هرگز این رودخانه دارای آب دائمی نبوده و فصلی عمل می کرده است. می توان به تعبیر این نکته پرداخت که این رودخانه حالت مسیل داشته و بیشتر در هنگام بارندگی های شدید، نقش خود را به خوبی ایفا می کرده است. آن قبیل از قنات هایی که از جنوب بافت قدیم و بر اساس شیب زمین به طرف شمال استمرار می یافت، امکان دسترسی خانه ها،مسجدها، حمام هاو بسیاری از تاسیسات تجاری بازار در دو محله حصار و قلعه و تاسیسات وقت حکومتی شهر را نیز فراهم می کرد. با توجه به شطرنجی بودن بافت شهر، آن قبیل از تاسیساتی هم که در مکانی دورتر از مسیر قنات ها قرار گرفته بود و باتوجه به شیب مساعد زمین، آب قنات به نقاط دور دست تر هم می رسید. آب قنات با رعایت اصول بهداشتی به صورت سر پوشیده تعبیه شده بود. ولی در عمل و در ادوار بعدی قنات ها حالت بهداشتی خود را تا اندازه زیادی از دست دادند. تمام حمام ها مانند حمام چهارسوق، ارک، فخرالحاجیه، افتخار،فیروزه، نو، حصار و حمام تقاطع کوچه های انصاری و راستین از این قنـات استفـــاده می کردند. به همین خاطر علاوه بر ملاحظات دیگر معماری، تا این حمام ها پایین تر از سطح زمین و تا اندازه ای که آب قنات برای حمام ها قابل استفاده باشد، ساخته شد. بعضی مسجدها، سرا ها و کاروانسراها، حوزه های علمیه و ارک حکومتی و بسیاری از خانه ها نیز از آب قنات استفاده می کردند. یااین مکان ها در مسیر قنات ها استقرار داشتند و یا با انشعاباتی آب قنات به صورت سرپوشیده به آنها می رسید. تا حدود دهه ۱۳۳۰ برای دستیابی ساکنان به آب قنات برنامه های منظمی وجود داشت. میرآب یا آبمال طبق برنامه و در اوقات شب، آب قنات ها را به سوی خانه ها هدایت می کرد. با این روش حوض ها و آب انبارهای مستقر در این خانه ها نیز از آب قنات پر می شد. بدیهی است که آب به طور کامل بهداشتی نبود. زیرا مسیر آب از مجرای اصلی به داخل جوی های سرپوشیده هدایت می شد، که این جوی ها باتوجه به شرایط کوچه ها، مجرای فاضلاب و آب های هرز معابر نیز محسوب می شد. به همین خاطر آب قنات وقتی که به حوض ها می رسید کدر بود. از این روی، خانه ها مقدار کمی آهک به آب می افزودند تا آب صاف شود. آب قنات از مجرای اصلی به داخل جوی های سرپوشیده هدایت می شد و آنگاه به وسیله لوله های سفالی پیوسته به هم که در اصطلاح محلی به انها «گـُنـگ» گفته می شد، به حیـاط خـانه ها راه می یافت.

آلوده شدن آب بعضی از قنات ها، ساکنان را به تامین آب به ویژه از گردو از اواخردهه ۱۳۲۰ واداشته بود. کسانی بودند که بشکه بزرگ آب را بر روی گاری می بستند و آب گردو را از طریق گـاری و اسبی کـه آن را می کشید، هر روز صبح به خــانه هـا می رساندند و هرسطل آب را در دهه۱۳۳۰ برابر یک ریال به مشتریان می فروختند. خانه ها نیز برای خود منبع آبی داشتند که از آب این سطل ها مملو می شد.
غیر بهداشتی بودن آب قنات ها تا دهه ۱۳۳۰ خورشیدی به استفاده های مختلفی مانند شستن میوه توسط میوه فروشان، یا شستن لباس و امثال آنها مربوط می شد.
-۲آب انبارها
آب قنات ها، به هر ترتیب می باید در نقاطی برداشت می شد و مورد استفاده قرار می گرفت. به هر ترتیب به ویژه از اواخر بهار تا اواسط پاییز که معمولا بارندگی ها در اراک اتفاق نمی افتاد، این آب انبار ها بودند که در این اوقات و یا اوقات دیگر سال کمبودهای آب به ویژه برای بافت اصلی شهر را تامین می کردند.
براساس ساختار کالبدی شهر که هر زیر محله برای خود دارای تاسیسات مورد نیاز زمان مانند مسجد و گرمابه و مرکز خرید بود، در کنار این مجموعه ها آب انبار نیز احداث شده بود.آب انبار ها گاهی درکنار این مجموعه ها و گاهی به صورت مستقل و در فاصله ای دور تر از این مجموعه ها و در مسیر راه های شمالی- جنوبی ایجاد شده بود. بافت قدیم اراک، همانگونه که قبلا بیان شد دارای دو محله ی حصار و قلعه بود که هر محله به دو زیر محله تقسیم می شد و هر زیر محله نیازمندی های مربوط به خود را از جمله آب انبارها را داشت که مورد استفاده عموم مردم قرار می گرفت.
آب این آب انبارها از قنات ها تامین می شد. به شرح زیر به توضیح راجع به آب انبار های هر زیر محله پرداخته می شود بین زیر محله ها در هر محله را نیز بازاربه وجود آورده بود.
مشهور ترین آب انبارهای بافت قدیم به شرح زیر بود :
۱-۲ محله حصار جنوبی:
-آب انبار جنب مسجد حصار
-آب انبار جنب مسجد قبله
-آب انبار تقاطع کوچه سعدی با کوچه سعیدی-چهارم
-آب انبار جنب مسجد آخوند
۲-۲محله حصار شمالی :
-آب انبار جنب مسجد آقا مبین
-آب انبار جنب مدرسه علمیه مرحوم آقا ضیاءالدین-ملک-
۳-۲ محله قلعه جنوبی
-آب انبار جنب مرحوم آاکبر
-آب انبار بازار شرقی، جنب کوچه راستین-امروزه این بازار به خیابان شیخ فضل الله نوری تبدیل شده است.
-آب انبار جنب مسجد نبی
۴-۲ محله قلعه شمالی
-آب انبار جنب مدرسه علمیه سپهداری
-آب انبار جنب مسجد مرحوم کربلایی ابوالحسن
-آب انبار روبروی مسجد حاج ملا فتحعلی
-آب انبار کوچه حاج سرتیپ
علاوه بر موارد فوق، آب انبارهای دیگری در ارتباط با بافت قدیم شهر وجود اشت که از آن جمله به آب انبار روبروی مسجد کله ای ها در شمال محله حصار شمالی و همجوار با اراضی ارک حکومتی سابق اشاره می شود. همچنین در میان باغات شهر آب انبار هایی نیز وجود داشت که از جمله آنها به آب انبار باغات قلعه نو و همجوار با خطوط راه آهن و همچنین آب انبار راه قدیم شهر به روستای قنات – ضلع شمال شرقی هنرستان کشاورزی و آب انبار محله منق آباد اشاره می شود.
با گسترش بافت های جدیدی که در محیط پیرامونی شهر صورت گرفت ، آب انبارهای دیگری در بافت های گسترش یافته جدید شهر احداث شد.از جمله آنها به آب انبار جنب مسجد حاج آقا صابر، آب انبار جنب مسجد آقا شیخ ابوالحسن، آب انبار محله الکه، و آب انبار جنب مسجد حاج محمد ابراهیم اشاره می شود.همجوار یا بیرون از بافت قدیم نیز آب انبارهایی وجود داشت که یخچال نامیده می شد که بیشتر برای استفاده از آب سرد آن در اوقات گرم سال مورد استفاده قرار می گرفت. آنها را در زمستان از آب پر می کردند که یخ می زد و برای اوقات دیگر استفاده می شد.از جمله این یخچال ها به :
یخچال حاج رضا قلی، یخچال باروی حصار حاج ذکی، یخچال محله درویش ها، یخچال محله منق آباد، یخچال تقاطع خیابان های شهید رجایی(ملک) با خیابان ۱۷ شهریور(هفده متری)، یخچال جنب مسجد حاج ملافتحعلی، یخچال نزدیک به محلی به نام سوراخ نرگس اشاره می شود.
متاسفانه بسیاری از این آب انبارها باتوجه به گذشت زمان و عدم نیاز به استفاده از آب آنها به خاطر گسترش لوله کشی آب آشامیدنی شهر، مخروبه شده یا تخریب شده است. اغلب این آب انبارها دارای ارزش معماری فراوانی بودند.
اولین جرقه های تغییر در استفاده از آب لوله کشی به جای آب قنات ها و آب انبارهای مرتبط با آنها از دهه ۱۳۳۰ خورشیدی شروع شد. در این دهه نسبت به احداث دو حلقه چاه آب یکی در باغ فردوس و دیگری در میدان ارک اقدام شد. که در اصطلاح آن روزگاران به آنها «مکینه» می گفتند.
سپس با احداث یک منبع ذخیره آب در ضلع جنوب شرقی راه آهن و راه گردو و در حوزه های بیرون از باغات اقدام شد که به نسبت شرایط کالبدی آن زمان شهر از ارتفاع مناسبی به منظور آب رسانی لوله کشی به تمام شهر برخوردار بود. به هر ترتیب لوله کشی آب شهر از سال ۱۳۳۹ آغاز شد و رفته رفته به تمام نقاط شهر گسترش یافت.
آب دو حلقه چاه میدان ارک و باغ فردوس، در ابتدای امر به مصرف اهالی محله های اطراف می رسید که مردم با سطل از آنها آب برداشته و به خانه های خود می بردند.
لوله کشی آب شهر نیز در سال های اولیه افتتاح، مشکلات خود را داشت.از جمله آنها یخ زدگی لوله ها در اوقات زمستان و وجود سرمای طاقت فرسای آن زمان های شهر اشاره می شود.
در مسیر لوله های آب در خیابان های اصلی شهر نیز انشعاباتی از لوله های آب برای مصرف عمومی به وجود آمده بود که به «شیرفشاری» مشهور بود.وجه تسمیه این شیرها نیز آن بود که این شیرها دارای دوتکمه زرد بود که وقتی فشار به آنها وارد می شد، آب را برای استفاده جاری می ساخت.بعضی از خانواده های فاقد لوله کشی آب نیز آب فشاری هارا با سطل پرکرده و بـــه خانه های خود می بردند.