چهارشنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۹  شماره ۱۲۶۷

زرتشت و مزدا پرستی

آرش زرنیخی ؛ کارگردان تئاتر و مدرس دانشگاه

در اینکه زرتشت بنیانگذار یکی از کهن ترین ادیان جهان است تردیدی نیست. در تعیین روزگار او اختلاف نظر بسیار است. برخی به تعصب او را به ۷ هزار سال پیش می برند و عده ای دیگر بر اساس مستندات تاریخی حدود زمان زندگی زرتشت را بین ۸۰۰تا ۱۲۰۰ پ م می دانند. باری نظر دوم منطقی تر می نماید. اما در ایران پیش از زرتشت چه خبر بوده ؟ آنها که اوستا را خوانده اند به خوبی می دانند که این کتاب چقدر از باورهای مذهبی پیش از خود همچون آناهیتا و مهر تاثیر پذیرفته است. روحانیت شامانیستی پیش از زرتشت نیز در ایران جریان داشته است و ما در اوستا به کرات با نام های این روحانیان همچون کرپن ها، آتربان و غیره مواجه می شویم و البته با واژه مغ کمتر. تردیدی نیست که زرتشت از باورهای مذهبی پیش از خود تاثیر پذیرفته است. به احتمال خیلی زیاد مغان بعنوان یک سلسله پرنفوذ در پیش از زرتشت نیز در ایران حضور داشته اند ، چنانکه ادوارد مایر( ۱۸۵۵-۱۹۳۰ )ایران شناس شهیر آلمانی معتقد است مزدا پرستی در ایران تا قبل از قرن ۸ پ م در ایران رواج داشته و مغان در قالب عشایری کوچنده آن را به جامعه ماد ها و سپس پارسها وارد کردند. ظاهراً پیش تر از مغان آتربان ها که درواقع همان آتش بان ها بوده اند امورات مذهبی جاری را هدایت می کرده اند . چنانکه در اوستا نیز از ایشان بسیار یاد شده است. بر اساس روایتی مغان قومی آریایی هستند که در حدود قرن ۹ پ م از شرق به غرب ایران مهاجرت کرده اند.
جمیز هوپ مولتون (۱۸۶۳-۱۹۱۷) زرتشت پژوه بریتانیایی معتقد است که اسوره که بعدها در تشرف زبانی از سانسکریت به اوستایی به اهوره تبدیل می شود قرن ها قبل از زرتشت پرستش می شده است و خدای آریایی هایِ عشایر بوده است. با این اوصاف هم مزدا پرستی و هم اهوره پرستی در ایران پیش از زرتشت جریان داشته است ولی به قول مولتون زرتشت این پولی تئیسم (شرک) را از میان برمی دارد.
در گاتها کلمه مزدا ۱۸۰ بار به کار رفته که اغلب به تنهایی و بدون همراهی اهوراست ، اما نام اهورا فقط ۶۹ بار ذکر شده است. پس با این وصف می توان این فرض را مطرح کرد که احتمالا مزدا پرستی در ایران تفوق زمانی بیشتری نسبت به اهورا پرستی داشته است. در بسیاری از متون کهن نیز بیشتر از ترکیب مزدا اهورا استفاده شده تا اهورا مزدا اما این واقعیت را نیز نمی توان نادیده گرفت که اسوره که بعدها در تشرف زبانی از سانسکریت به اوستایی به اهوره تبدیل شد ریشه در مشترکات هندو ایرانی نیاکان ما دارد و خود مبحث بسیار گسترده ای را پیش روی پژوهشگران قرار خواهد داد.