چهارشنبه ۴ اردی بهشت ۱۳۹۸   شماره ۱۰۷۲

ریگ های ویرانگر

کوهپایه نشینان شهر اراک در خطر جریان سیلاب ها و جریان های خرده سنگ دار دامنه ای

فریدون قدیمی

دانشیار دانشگاه صنعتی اراک

یکی از ویژگی های سیلاب های اخیر کشور این بود که به همراه خود حجم عظیمی از گل و خرده سنگ به همراه داشتند که اثر تخریبی به مراتب بیش‌تر از سیلاب دارند. بسیاری از شهرها و روستاهای آسیب دیده در زمان بارندگی های سیلابی اخیر در استان های مختلف کشور با جریان های سیلابی، جریان های گلی و خرده سنگی مواجه بوده اند. کوهپایه نشینان شهر اراک نیز در زمان سیلاب متاثر از جریان های اخیر خواهند بود. با این ضرورت به توضیح جریان های مورد نظر خواهیم پرداخت. باران های سیلابی دو گروه جریان سیلابی و جریان گلی ایجاد می کنند.
الف: جریان سیلابی: در این دسته از جریان ها میزان آب بیش‌تر از غلظت گل است. به عبارتی بیش از ۵۰ درصد ترکیب سیلاب، آب است. جریان های سیلابی در کلیه اقلیم های مرطوب، نیمه خشک و خشک دیده می شوند. جریان های سیلابی دارای دو بستر منظم کانالی و سیلابی رودخانه ای و آبراهه ای هستند.

۱-بستر کانالی: بستر کانالی بار بستر و بار معلق را با خود حمل می کند.
-بار بستر کانالی: بار بستر کانالی عمدتا ماسه،شن،قلوه سنگ، قطعه و تخته سنگ بوده که در طول کانال رودخانه گذاشته می شود که به آبرفت کانالی موسوم است. این بار اثر تخریبی نداشته و تنها با رسوب کردن در کانال، بستر سازی می کند و سبب کاهش حجم کانال می شود. چنانچه بار آلی از قبیل قطعات مختلف درخت، پسماندهای جامد و نخاله های تاسیسات انسان ساز به بار بستر اضافه شوندبا ته نشست در مسیر کانال رودخانه اصلی نظیر رودخانه قره کهریز بر حجم مواد بستر می افزایند. البته بایستی مواد اخیر از قبیل خاشاک، نخاله ها، پسماندها به دلیل شکل نامناسب و فساد پذیری و مانع شدن جریان سیلابی از بستر لایروبی شوند.
– بار معلق کانالی: این بار که همان تیرگی و گل آلودگی رودخانه است توسط رودخانه به انتهای کانال رودخانه و یا انتهای رودخـانه قـــره کهریز هدایت می شود. پهنه ای که این بار معلق یا گل را دریافت می کند پهنه سیلابی دهانه ای گفته می شود. این پهنه سیلابی یا پهنه گلی در انتهای رودخانه قره کهریز به شکل مثلثی است که راس مثلث به سمت رودخانه قره کهریز و قاعده آن به سمت تالاب میقان است. با رسوب گذاری و پیشروی این پهنه سیلابی یا گلی به سمت تالاب میقان که در زمان باران های سیلابی رخ می دهد بر حجم مخزن طبیعی تالاب میقان می کاهد و عمر مفید آن را کم می کند. در چنین مواقعی تالاب قادر به پذیرش آب سیلابی نمی باشد.
۲- بستر سیلابی: این بستر عمدتا در عرض و یا حاشیه رودخانه ایجاد می شود. تنها در مواقعی که آب از بستر کانالی سرریز می نماید متوجه جوانب شده و عمدتا دارای بار معلق یعنی گل است. با رسوب گل بر بستر سیلابی دشت سیلابی ایجاد می شود. رسوب چنین گلی برخلاف گلی که در بحث بستر کانالی اشاره شد بسیار مخرب است.از آنجایی که اکثر تاسیسات ساحلی در حریم سیلاب عرضی قرار دارند گل،تمام سازه ها از قبیل آسفالت، باغات، پارک، زیرزمین و پارکینگ ساختمان، کانال های شبکه زهکش شهری و حتی شبکه فاضلاب زیر سطحی، میله ها و کوره های قنوات را دربر می گیرد. خسارت این گل و لایروبی آن حتی از آب سیلابی بیش‌تر است.
لازم به توضیح است جریان های سیلابی در مقایسه با جریان های گلی به دلیل بالا بودن حجم آب و اینکه عمدتا در مسیر رودخانه اصلی و با عرض و طول مشخص قراردارند گل مورد نظر هر سال در معرض آب بوده و شسته شده لذا اثر تخریبی کمتری دارند. به این دسته جریان های سیلابی چون مسیر مشخصی دارند جریان های سیلابی منظم گویند.
ب: جریان های گلی: این دسته از جریان ها عمدتا در مناطق با اقلیم خشک و نیمه خشک رخ می دهند. در جریان های گلی بدیهی است گل بر آب غالب است. به عبارتی بیش از ۵۰ درصد از آب را گل تشکیل می دهد. البته اگر میزان خرده سنگ نسبت به گل زیاد باشد به آن جریان خــرده سنگی debris flow گویند. دو جریان گلی و خرده سنگی برخلاف جریان های سیلابی، کانال مشخصی ندارند و بسیار نامنظم اند و بصورت توده ای حرکت می کنند که بسیار خطرناک اند. به عبارتی در زمان باران های سیلابی، آب هرچه گل و خرده سنگ را از دامنه کوه ها و دره ها شسته و جاروب می کند و آنها را در پای دامنه کوه و یا خروجی دره رسوب می دهد. به جریان موردنظر جریان گلی و جریان خرده سنگ دار دامنه ای نیز می گویند.چنانچه در پای کوه ها و خروجی دره ها سازه های انسان ساز باشند تماما مدفون می گردند.
حجم و قدرت چنین جریان هایی نسبت به جریان سیلابی در زمان حمل بسیار زیاد است. شکل گیری جریان های گلی و جریان خرده سنگی عمدتا در دره ها، آبراهه ها و دامنه کوه هایی است که شیب تند و بار گل و خرده سنگ زیادی دارند. این جریان ها عمدتا در باران های سیلابی با دوره بازگشت بیش از ۵۰ سال اتفاق می افتند که در آن فرصت برای تجمع گل و خرده سنگ در دامنه کوه های حوزه بالا دست فراهم بوده و شدت جریان آب زیاد است. چنانچه در دره ها و دامنه کوه ها که به شکل آبراهه و مسیل هستند سنگ ها و خاک های سست زیاد باشد شکل جریان به صورت جریان گلی است، اما اگر سنگ ها در دره ها و کوه ها سخت باشند شکل جریان به صورت جریان خرده سنگ دار است.
جریان خرده سنگ دار گاها بقدری بار سنگی در خروجی خود برجای نهاده که سد طبیعی بخودگرفته و آب در پشت آن جمع می شود. با وجود سنگ های سخت در حوزه شهری اراک بدیهی است انباشتگی زیادی از خرده سنگ ها در دره ها و دامنه کوه های محل کمربندی جنوبی اراک به عبارتی منطقه کرهرود، گردو، چشمه موشک تا پارک باهنر و ساختمان محیط زیست و همچنین کمربندی شمالی خصوصا بهشت زهرا،دبیرستان فرزانگان، منطقه سردشت از قبیل دانشگاه علوم پزشکی و دانشگاه اراک وجود دارد که تماما در معرض جریان های خرده سنگ دار می باشند. لذا بایستی پهنه ها و یا کانون های خطر جریان های فوق در اراک و یا هر شهر و روستایی در استان مرکزی شناسایی شوند و با اجرای برنامه های صحیح آنها را مهار نماییم. با دقت در دامنه های مناطقی از اراک که اشاره شد علاوه بر تولید خرده سنگ های طبیعی موجود، بیش از همه انسان در تجمع آنها دخیل بوده است.
حجم عظیمی از خرده سنگ ها با احداث جاده های فرعی، خط انتقال گاز، آب و غیره توسط سازمان های مربوطه بر روی دامنه کوه ها بدون تثبیت جمع شده است. بعلاوه نخاله های ساختمانی نیز در بـــرخی دامنه ها قابل مشاهده است. بنابراین با شناسایی چنین کانون های سنگریزه دار با منشا طبیعی و انسانی و همچنین کنترل های بیولوژیک و حذف و تثبیت آنها می توان از خطرات جریان های خرده سنگ دار آینده برکوهپایه نشینان اراک جلوگیری نمود.