چهارشنبه ۲۹ مرداد ۱۳۹۹  شماه ۱۳۰۹

روند تحول اقتصادی اراک از دیدگاه تاریخی

قسمت اول

اسماعیل شیعه

در نوشتارهای قبل، به توضیح درباره هدف ها و دلایل ایجاد شهر اولیه اراک و روند شکل گیری، ساختار ویژه و طرح شهر پرداخته شد. بدیهی است که از لازمه های استمرار حیات در هر شهر، تامین منابع مورد نیاز طبیعی، اقتصادی و جمعیتی می باشد. به همین خاطر در مطالب قبل به توجیه مکان یابی اولیه شهر، سازمان فضایی ایجاد آن، زیر ساخت های منابع آب و فاضلاب در شهر اولیه پرداخته شد. قلعه نظامی سلطان آباد، به هر دلیلی که ساخته شده باشد. برای ادامه حیات خود، دارا شدن نقش اقتصــادی و اجتمـاعی را می طلبیده است. دوران ایجاد و اساس ساختاری اولیه شهر، حداقل تا سال ۱۲۳۵ خورشیدی-۱۲۷۲ قمری- ادامه داشته است. در این دوره مرحله به مرحله به تکمیل بناهای شهر پرداخته شده است. در فاصله ایجاد شهر تا سال ۱۲۳۵ خورشیدی با توجه به گسیل جمعیت از روستاهای اطراف به شهر، نقش اراک- سلطان آباد- به طور عمده نظامی و مرکزیت اداری ولایت عراق – که در حوزه تحت مدیریت اداری شهر قرار داشت- بوده است. ولی از سال ۱۲۳۵ خورشیدی – ۱۲۷۲ قمری – که محمد حسن خان امیرنظام- برادر امیرکبیر- در سال های اول سلطنت ناصرالدین شاه، شهر را درختکاری- تشجیر-وآباد-تمصیر-نمود و تا سال ۱۳۰۸ خورشیدی- دوره رضا شاه پهلوی- که نواحی بیرونی بافت اصلی شهر با مدیریت دکتر شیخ ایجاد شده و به احداث خیابان های جدید و میدان پرداخته شد، تحولات دیگری در سلطان آباد که در این دوره به خاطر نام حوزه عراق- عجم- عراق خوانده می شد، اتفاق افتاد. تغییر نام «سلطان آباد » به «عراق» به دلیل حضور لشکر عراق در قلعه سلطان آباد بود. به همین دلیل، رفته رفته نام سلطان آباد از زبان ها افتاد و نام شهر به نام حوزه تحت پوشش آن -عراق- نامیده شد. دارا شدن نقش مرکزیت نظامی از یک سوی و ایجاد یک نقطه زیستی متمرکز در میان نواحی روستایی ولایت عراق که تا قبل از ایجاد شهر، فاقد نقطه شهری بود، بررونق آن افزود. شهر، مرکزی برای خرید و فروش محصولات دامی و کشاورزی و صنایع دستی و به ویژه صنعت فــرش شد. از همین روی، مرحله دوم مهاجرت ها، این بار نه فقط از نواحی روستایی اطراف، بلکه از نواحی شهری اطراف نیز به سوی آن آغاز شد. خمین و خوانسار، گلپایگان، بروجرد و دیگر شهرهای اطراف، سهمی از مهاجران خود را به سوی اراک گسیل داشتند. عمده ای از این مهاجران را تجار و بازرگانان تشکیل می دادند. بدیهی است که حاصل این شرایط، افزایش جمعیت و گسترش کالبدی شهر بود که در ورای بافت اصلی شهر به وجود می آمد. با توجه به مساعد بودن زمینه تولید فرش در حوزه پیرامون شهر، در این مقطع زمانی، عراق- اراک – به عنوان مرکز- منطقه ای تولید و صادرات فرش مطرح شد و تجارت فرش آن رونق گرفت و تجارتخانه های متعددی در این شهر دایر شد. دکتر فوریه که در سال های ۱۲۳۴ و ۱۲۳۵ خورشیدی – برابر با ۱۲۷۱ و ۱۲۷۲ قمری- به همراه ناصرالدین شاه از اراک بازدید کرده، می نویسد که در هر خانه از شهر، کارگاهی برای بافت قالی برپا می باشد. بدیهی است که مرکز این تجارت گسترده و مدیریت تولید فرش که در خانه های شهر و روستاهای اطراف صورت می گرفت، بازار اراک بود.

دکتر اکارت اهلرس در مقاله ای که در شماره های ۱۱ و ۱۲ نشریه راه دانش استان مرکزی نوشته است. بر این باور است که اگرچه تولید فرش یکی از زمینه های تجارت در عراق بود، ولی تجارت پشم و قالیبافی در اراک و روستاهای اطراف نیز در آن اهمیت داشت. شک نیست که زمینه های مساعد تولید فرش و تجارت پشم – و البته دیگر تولیدات دامی دیگر- را وجود دامداری گسترده در حوزه ی منطقه ای آن فراهم می آورد. هادی زنوز نیز در مقاله ای با عنوان تحولات صنعت در استان مرکزی، به این نکته اشاره می کند که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی – صدور سال ۱۲۸۰ هجری خورشیدی- تعداد کارگاه های فرش در سلطان آباد و ۱۵۰ روستای اطراف آن به ۵۰۰۰ واحد و تعداد کارکنان آن به ۱۰٫۰۰۰ نفر می رسیده است.
حضور کارگاه های تولید فرش و رونق بازار آن، باعث شده بود که فقط در سال ۱۲۶۹ خورشیدی – ۱۳۰۷ قمری- بیش از ۵۰ شرکت خارجی در شهر شعبه داشته و به تجارت و صدور فرش به خارج از کشور مشغول باشند. این شرکت ها بیشتر دارای ملیت های روسی، انگلیسی، آلمانی، عثمانیایی و آمریکایی بوده اند که سر آمد آنها شرکت زیگلر محسوب می شود. رونق تجارت فرش در اراک، مهاجران دیگری را به سوی شهر کشانید که آذربایجانی ها، اصفهانی ها، کاشانی ها و یزدی ها از آن جمله بودند. در حدود همین سال ها، احداث راه تهران به قم در سال ۱۲۷۰ خورشیدی و قم به عراق در سال ۱۲۸۵ خورشیدی و برقراری ارتباط تلگرافی بین عراق و تهران، گسترش شبکه و تاسیس بانک شاهنشاهی در سال ۱۲۶۹ خورشیدی، گشایش بزرگی را در ایجاد تسهیلات تجاری شهر فراهم آورد.
نویسنده به خاطر دارد که در بازدیدی که از ساختمان قدیم موزه مانند جلسات شورای شهر منچستر در بریتانیا و درسال ۱۳۶۴ هجری خورشیدی داشت، فرش بزرگی را مشاهده کرد که در کف این تالار پهن شده و حدود ۴۰ تا ۵۰ متر مربع مساحت داشت. معلوم شد که این فرش بافته شده در دهستان مشک آباد اراک است که در حدود همان سال ها بافته شده و به منچستر آورده شده است. در همین دوره حوزه عراق، سر آمد حوزه های تولید کننده فرش ایران محسوب می شده است.
علاوه بر رونق اقتصادی ناشی از تولید فرش و بسط و گسترش راه ها و مراکز اقتصادی و بازرگانی دیگر، فروش خالصجات باقی مانده از عهد یوسف خان گرجی – سپهدار- مانند قنوات، اراضی، دکان ها و سراها از سوی دیگری بر رشد اقتصادی و گسترش شهر نشینی در عراق افزود. وجود محله هایی مانند محله خوانساری ها، دروازه مشهدی ها، منق آبادی ها، هزاوه ایی ها، الکه ای ها و حتی ارامنه، نشان خود را از حضور سهمی از جمعیتی می گیرد که به شهر دست به مهاجرت زده و در آن ساکن گشته و به کسب و کار پرداخته اند. ایجاد محله های جدید نیز دلیلی بر حضور این رونق اقتصادی در شهر می باشد.
بدیهی است که آنان محل سکونت خــود را در محله هایی به نام محل سکونت قبلی خود انتخاب کرده اند. بدیهی است که بافت اصلی شهر نیز امکان پذیرش و گنجایش جمعیت آنها را نداشت. و این گسترش کالبدی در نواحی اطراف شهر اصلی صورت گرفت. از این دوره، شهر محلی برای تامین و خرید نیازمندی های ساکنان اطراف از لرستان گرفته تا همدان و اصفهان نیز شده بود.
متاسفانه وقوع جنگ جهانی اول که در فاصله ســال های ۱۲۹۳ تا ۱۲۹۷ خورشیدی – ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ میلادی- به وقوع پیوست، به همراه بحران اقتصادی به وجود آمده در آمریکا علاوه بر آنکه بر اقتصاد متکی بر ارتباط اقتصادی با اروپا تاثیرگذارد، اقتصاد ایران را با رکود و کسادی روبه رو ساخت، بر تجارت اقتصادی و به ویژه تجارت فرش در اراک نیز ضربات مهلکی وارد ساخت. اغلب شرکت های خارجی ورشکسته شده و ایران را ترک کردند.
از سوی دیگر نیز وقوع قحطی سال های ۱۲۹۶ و ۱۲۹۷ در ایران بر پیکره اقتصاد ایران آنچنان ضربه ای وارد ساخت که به طور عمده رکود اقتصادی ایران را حداقل برای پنج دهه استمرار داد. – بدیهی است که شهر عراق نیز – که از سال ۱۳۱۶، اراک نامیده شد- در خیل این رکود اقتصادی قرار داشت در حدود سال ۱۳۱۴ خورشیدی با نوعی ملی شدن صنعت فرش ایران، تولید ان به دست تجار ایرانی افتاد و کمپانی زیگلر که نقش کنسولی در عراق را نیز بر عهده داشت، منحل شد. آمار سال ۱۳۱۳ خورشیدی نشان از کسادی شدید بازار فرش اراک دارد.