یکشنبه ۱۲ آبان ۱۳۹۸   شماره ۱۱۷۳

نعمت‌الله فاضلی در نشست تخصصی «اراک پژوهشی» از اهمیت زبان شهرها سخن گفت

روایت شهر

کوروش دیباج

دکتر نعمت‌الله فاضلی، عضو هیات ‌علمی پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در نشست تخصصی «اراک پژوهشی» که به مناسبت هفته اراک در سالن شهرداری اراک برگزار شد، اظهار کرد: شهر فقط کالبد نیست، بله کلام هم است، شهر نوعی سخن است، نوعی زبان است، شهر شیوه‌ای است که ما جهان را به سخن درمی‌آوریم، مردم هر منطقه‌ای از جهان، هر شهری، هر دوره‌ای از تاریخ، به شیوه‌ای خاصی، جهان را به زبان تبدیل می‌کنند، یا برعکس آن زبان را به جهان تحمیل می‌کنند. وی گفت: شهرهای ما به تعبیر «ساسکیا ساسن» شهرشناس معروف، شکل و فرمی از دانش است، جغرافیا، تاریخ، فلسفه، ادبیات، اقتصاد، جامعه‌شناسی و هر شکل دانش را در یک منطقه می‌خواهید ببینند، در کتاب‌هایشان نبیند، بلکه در شهرشان باید دید در فضای شهری، طراحی شهری، سیمای شهری و در شیوه تولید فضا در آن شهر به مردم، گروه‌ها، طبقات، تاریخ‌ها، ایدئولوژی‌ها، زبان‌ها و… باید بررسی کرد این فضاها چگونه باهم تلفیق می‌شوند و شکل معماری از جغرافیا، شکلی از فلسفه، شکلی از ادبیات، شکلی از آیین و رسوم به نام شهــر را شکل مــی دهد به این مــوارد شهر می گویند.
رییس اسبق پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی کشور تصریح کرد: شهر به مثابه گفتمان شیوه سخن گفتن، شیوه اندیشیدن و شیوه به زبان درآوردن ما از هستی است، که در این گفتمان روابط قدرت، منافع، ایدئولوژی‌ها، سا ختار عواطف، ذهنیت های جمعی، تصورات اجتماعی و… همه باهم آمیخته می‌شوند و تبدیل به گفتمان می شود.گفتمان طرز و سطح فکر هر جامعه است که در شهر خودش را آشکار می کند، وقتی گفتمان اراک عنوان می شود، منظور این است که اراک فقط سنگ، سیمان و آهک نیست، اراک کالبد نیست، بلکه اراک کلام است.
این جامعه‌شناس اظهار کرد: بر اساس شیوه گفتمان شهری، یعنی آن شیوه‌ای که اراک را اندیشده ایم، اراک را بازنما کرده ایم، اراک را آرزو کرده ایم، اراک را تجربه کرده ایم و همه این موارد به زبان درآمده است، به نوعی نظام نشانه ای درآمده که این نظام نشانه ای در معماری، طراحی، سیمای شهری، روابط اجتماعی، گویش محلی و در تجارت، اقتصادیش، مدیریت، برنامه ریزی شهری و حتی در طرز لباس آدم هایش بازنما شده است.
عضو هیات‌علمی پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اظهار کرد: بنده گمان می کنم اراک بیش از هر زمان دیگر در حال به سخن درآمدن است ، این شهر دارد تبدیل به متن، فیلم، عکس و روایت و داســـتان می شود درواقع این شهر دارد کم کم گفتمان خودش را پیدا می کند. توسعه هر شهری از جمله اراک وابسته به میزان تبدیل شدن آن شهر به متن است، البته در تمدن ها هم بدین گونه است، پشتوانه تمدن ها، متن هایشان است، اگر اسلام را می گوییم، متنی به نام قرآن است، اگر ایـــران را می گوییم، متنی به نام شاهنامه است و در همه تمدن ها بدین گونه است. همه شهرها پشتوانه اش، متن هایشان هستند، اینکه عنوان می کنم شهر کلام و سخن است، هم به معنای نظام نشانه ای نامکتوب است و هم به معنای نظام نشانه ای مکتوب است.
فاضلی عنوان کرد: در این فضایی که بنده رصد کردم، چند گفتمان را در شهر اراک مشاهده کردم. به نظر بنده این گفتمان ها برای مدیریت شهری و جامعه مدنی و محققان مهم است، تا بتواند این گفتمان ها را ارزیابی کنند، توسعه دهند و امکان بسط کلام اراک را فراهم بکنند. اراک و هر شهر دیگری تا زمانی که ساکت است ویران می شود، شهر باید سخن بگوید تا توسعه کیفی و انسانی پیدا کند، شهر باید سخن بگوید، زبان باز کند تا خلاق و پویا شود. شهر تا زمانی که زبان باز نکرده سرکوب می شود، سنگ می شود، آهن می شود، سیمـان می شود، آوار می شود، اکولوژیکش و زیست محیطش را از دست می دهد، چون این شهر گنگ، لالِ، کرهِ و کور است.
رییس اسبق پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی کشور ادامه داد: شهر اگر بخواهد انسانی باشد، پویا و کیفیت داشته باشد باید فریاد باشد، شهر باید نقاد باشد، شهر باید سخنگو باشد، شهر باید روایت بشود، شهر باید داستان باشد. اگر شهر در دست مهندسان سپرده شود، از آن ویرانه می سازند، چون مهندس قادر نیست به شهر زبان بدهد، چون مهندس تاریخ نمی فهمد، منظور از مهندس، خود مهندس نیست، بلکه گفتمان مهندس است. شهر را اگر بدهیم دست بناها، بساز و بفروش ها و بنگاه ها برایتان ویرانه می سازند، چون آن ها ادب شهرها را نمی شناسند، آن ها تاریخ را نمی فهمند، زبان شهر را نمی دانند، آن ها فقط زبان تجارت را می دانند.
وی گفت: یکی از چهار گفتمانی که در شهر اراک شکل گرفته است، گفتمان تمدنی است که البته این گفتمان ریشه های طولانی تر دارد و از مرحوم استاد دهگان و دیگرانی که در اراک که اقدام به تاریخ نویسی کرده اند، این امر شروع شده و تبدیل به ارائه روایتی چند هزار ساله از سکونتگاه انسانی در این منطقه شده است.
فاضلی تصریح کرد: به هر حال گفتمان تمدنی، گفتمانی است که در این چند سال اخیر در حال اتفاق است و به اعتقاد بنده این گفتمان می تواند به سطوحی از شکل گیری زبان اراک کمک کند، برخی از ارکن بودن و گنگ بودن زبان اراک بدلیل کم توانی ما در فهم همین گفتمان تمدنی است.
عضو هیات‌علمی پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اظهار کرد: همه شهرها برای اینکه بتوانند انسان ها را انسجام بدهند و ساخت عواطف و احساس هایی مانند غرور، حس تعلق، حس مکان را تقویت کنند، نیازمند این گفتمان تمدنی هستند، یعنی پیوند زدن نقطه ای از زمین به کل جهان، کیهان و به کل تاریخ بشری و تاریخ تمدن است و این بخشی است که در اراک شروع شــده و دارد به نظر بنده جوانه می زند. وی ادامه داد: همه شهرها برای اینکه بتوانند بسط پیدا کنند، بیــش از آنکه به ساختمان ها و پل ها نیاز داشته باشند، به گفتمان تمدنی محتاج هستند که بتواند آن ها از حالت انزوا، بی ریشگی، بی تاریخی، و بی بنیادی بیرون بیاورد، بالاخص برای شهرهایی همچون اراک که جوان تر هستند این یک ضرورت است. این جامعه شناس گفت: گفتمان دوم شهر اراک، گفتمانی است که بنده آن را گفتمان تاسیسی یا قاجاری اراک می نامم، این گفتمان روایتی از اراک نوین است که از آن ساختار پیشین تمدنی جــدا می شود و گسستی در زیست تاریخ آن بوجود می آورد، البته این گسست سازنده است. در این گفتمان تاسیسی شهر اراک کالبد شهر مدرن پیدا می کند، یعنی در این دوره تلفیقی بین شهر اسلامی و شهر مدرن شاهد هستیم همانطور که در تهران و بسیاری شهرهای دیگر این امر اتفاق افتاد، یعنی تلفیقی از بازار و حمام، مسجد جامع، حوزه علمیه عناصر اصلی شهر ایرانی اسلامی به علاوه عناصر جدید شکل گرفته است که این تلفیق به تدریج بویژه در دوره پهلوی اول این الگوی شهر اتفاق افتاده است، همچون شعر نو که تلفیقیست از شعر کلاسیک و شعر جدید، ما شهرهایی داریم که این ویژگی ها را در خودشان تلفیق می‌کنند.
فاضلی گفت: در دوره ۱۳۴۵ به بعد، گفتمان سوم بوجود می آید که بنده آن را گفتمان صنعتی می نامم در این شهر شکل گرفت که دال مرکزی بخش اراک، صنعتی بودنش شد. اراک به خاطر موقعیت ژئوپولتیکش؛ صنعتی شدنش مطرح می شود، موقعیتی که در کشور می تواند مناطق مختلف کشور را به هم وصل بکند واین موقعیت ژئـوپـولتیـک و استراتژیـک ارتباطـی باعث می شود؛ راه آهن به این شهر بیاید، و حتی قبلا از اینکه را آهن بیاید در واقع پیوستن این شهر به نظام سرمایه داری جهانی و پیوستنش به انقلاب صنعتی عملا در جهان بخاطر همین ویژگی ارتباطیش است.
وی ادامه داد: اگر در دوره تاسیس مهمترین دال گفتمانی اراک، همین ارتباطش است، در دوره ۱۳۴۵ به بعد دال مرکزی گفتمان اراک پیدایش صنایع و گسترش صنعتی شدن این شهر است. این مرحله صنعتی شدن اراک، پیدایش صنایع کوچک و بزرگ اراک به نوعی هویت تازه ای به گفتمان شهر می دهد، این شهر با صنایع بزرگش تعریف می شود و پیدایش شهرهای صنعتی، شهرک های صنعتی، ترکیب جمعیتی، مهاجرت ها، و …باعث می شود؛ طرزتفکر و فهم ما از این شهر به مثابه شهر صنعتی باشد، یعنی دیگر آن ارتبــاط و تـلقـی پیشین جـای خودش را عوض می کند، شهر به عنوان یک نهاد اختصاصی تعریف می شود.
تا سال ۱۳۵۶ که اراک به عنوان مرکز استان مرکزی انتخاب می شود و انتخاب اراک به عنوان مرکز استان گفتمان جدیدی را در اراک شکل می دهد که در این گفتمان جدید خدمات و سازمان دهی اداری و بروکـراسی و خدمـــات بروکراتیک که مرکز استـان می تواند به استان بدهد، شروع به شکل گرفتن می کند و به تدریج توسعه یافتن مجموعه وسیعی از ادارات کل و رفت آمدهای جدیدی، سازمان دهی جدید شهر و بودجه ها و امکانات تازه این شهر پیدا می کند، نه به عنوان شهر صنعتی، نه به عنوان شهر ارتباطی، نه به عنوان یک شهر تجاری بلکه به عنوان مرکز استان این شرایط برایش فراهم می شود. رییس اسبق پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی کشور اذعان کرد: این عامل جدید، به تدریج با توجه به پیامدهایی که صنعتی شدن شهر پیدا می کرد، از حیث آلودگی های زیست محیطی، تحولات جهانی که داشت بوجود می آمد تحولاتی که داشت به سمت صنعت زدایی سوق پیدا می کرد، چیزی که امروزه به آن دوران پسا صنعتی می گویند، تحولاتی است که شهرها در نتیجه گسترش جمعیت ها، ارتباطات، جهانی شدن، شبکه ای شدن و….با آن روبرو هستند، اراک هم تحت تاثیر این شدن ها جهانی و تاریخی شروع کرد به شکل دادن گفتمان جدیدی، که این گفتمان ما در مرحله ظهور آن هستیم، که بنده اسم آن را گفتمان فرهنگی شدن شهر می گذارم.
این جامعه شناس تصریح کرد: این گفتمان عمدتا بر این استوار شده است، که شهر نه با صنعت، نه با آن تجارتی که بویژه دردوره قاجار صنعت قالی و .. شکل گرفته بود؛ بلکه شهر اراک این بار افتخارش به این نیست که چقدر کارخانه، کارگر، تولید کالای صنعتی و.. دارد هم اکنون نه در اراک بلکه در هیچ شهر دیگری افتخار بر این نیست که تعداد کارخانه و تولیدات صنعتی چقدر است، بلکه افتخار این است که چگونه بازار شهر به عنوان نماد به فروش برسد، چطور بناهای تاریخی شهر و نشانه های تمدنی ، چطور این تاریخ، فرهنگ، دانش تبدیل به نمادهایی در اقتصاد نمادین ادغام شود. یعنی اراک دارد وارد مرحله ای می شود که گفتمان خودش را به عنوان گفتمان شهر فرهنگی می خواهد تعریف کند.
وی ادامه داد: یعنی می خواهم بگویم، هنرمندان، نویسندگان، دانشمندان، محققان، استادان یا به تعبیری شهر خلاق طبقه خلاقش اهمیت دارد، اهمیتش نه تنها در این است که هنر، علم، ادبیات، نماد و نشانه مهم است، بلکه در این سرمایه های هنریش تبدیل به سرمایه اقتصادی می شود، در واقع عملاً فرهنگ و اقتصاد باهم تبدیل و ادغام می‌شوند.
رییس اسبق پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی کشور گفت: شهر خلاق یعنی، شهری که می تواند خلاقیت های نمادین خودش را تبدیل به اقتصاد و برعکس اقتصاد خودش را به امر خلاق، هنری، فرهنگی ، نشانی و زبانی تبدیل کند. اراک با توجه به چالش های که روبرو شده، گویی محکوم شده به اینکه گفتمان خودش را با یک شیفت روبرو کند، این چالش ها یکی از آن چالش بنیادی اکولوژیک است، دومین چالش این شهر، چالش جهانیست که اقتصاد جهانی دیگر اقتصاد صنعت نیست، نه اینکه صنعت مهم نیست، روند جهانی به سوی این نیست که اقتصاد شهرها، اقتصاد نمادین است، اقتصاد پسا سرمایه داریست، اقتصاد پسا صنعتی است، اقتصاد جدید شهرها و کلان شهرها اقتصادی است که تاکید برحفاظت زیست محیط و هم برای انسانی تر کردن فضای شهری تاکید می کند.
وی تاکید کرد: شهر اگر بخواهد دوست دار کودک، دوست دار زن ، دوست دار خانواده، دوست دار سالمندان و معلولان باشد، شهر اگر بخواهد دوست دار انسان باشد و به نوعی زیست پذیر باشد، ناگزیر از این است که سرمایه های نمادین خودش را به اقتصاد و اقتصاد خودش را به سرمایه های نمادین تبدیل کند.
این جامعه شناس گفت: گفتمان فرهنگی اراک به اعتقاد بنده بیش تر از مرحله جنینی خودش نیست، و آن برداشت عمومی که دارم این شهر بر خلاف شهرهای همچون اصفهان، تبریز، مشهد، تهران، یزد و … از حیث فرهنگیش بسیارعقب تر است. اراک از حیث فرهنگی که بنده آن رنسانس شهری می نامم نسبت به شهرهای دیگر کشورمان حتی به شهرهای هم طراز خودش هم خیلی خیلی عقب تر است.
عضو هیات‌علمی پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: اگر اراک را با یزد، کاشان مقایسه کنیم، متوجه می شویم در این فرآیند فرهنگی شدن و رنسانس شهری چقدر در استانداردهای ملیش عقب مانده است، در این فرآینده فرهنگی شدن و گفتمان فرهنگی شدن که در این شهر در حال ظهور است، که یک بخشش گردشگری، یک بخشش هویت بخشی، یک بخشش تاریخ مندکردن شهر و بخش همگانی کردن گفتمان تاریخی و فرهنگی شهر است.
وی گفت: تبریز جدا از ده ها خانه تاریخی که بازسازی کرده است در این دو دهه اخیر ۲۸ موزه ساخته است، در کاشان در این ۵ سال اخیر ۶۳ خانه تاریخی بازسازی شده، بطوریکه که بافت تاریخی کاشان احیا شده است، این فضای جدیدی که ایجاد شده نوعی اقتصاد فرهنگی را در شهر کاشان ظاهر کرده است، اقتصاد فرهنگی که احسـاس هویـت می دهد، طبقه خـلاق را گستـرش می دهد، درآمد زایی می کند، حوزه های مختلف جامعه همچون فرهنگ، جامعه، سیاست و … را با یکدیگر ادغام می کند.
فاضلی ادامه داد:گفتمان فرهنگی شهر، یعنی مدیریت و توسعه شهری بر مبنای شعار تسهیل فرآیند تبدیل سرمایه ها اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به یکدیگر، این کار گفتمان فرهنگی شهر را می سازد، شهر اراک به نظر بنده در حال آشنا شدن با این گفتمان است.
این جامعه شناس تصریح کرد: موانع زیادی در این گفتمان فرهنگی در شهر اراک وجود دارد، اولین مانع به نظر بنده این است که، مبانی تئوریک این گفتمان برای این شهر ناشناخته است، گفتمان های معرفتی و دانشی در اینباره کم است، دلیلش این است که گفتمان و مطالعات شهری در این شهر همچون شهرهای کوچک کشور مدت ها به دست مهندسان، تکنسین ها و کارشناسانی بوده اند، که این افراد دانش تئوریک لازم، و بینش کافی برای اینکه شهر را بفهمند نداشتند، این مانع معرفتی، دانشی و بینشی و افق فکری باید برطرف شود، این گفتگوها باید توسعه پیدا کند، بنیادهای همچون ایران شناسی یا بنیاد اراک شناسی باید فعال بشوند، چون نمی شود به ادارات تکیه کرد، ادارات درگیر تضاد منافع، ناکارآمدهی بروکراتیک و… هستند.
فاضلی تاکید کرد: بخش مهمی که باید در این گفتمان کمک کند، خود هنرمندان، نویسندگان، جامعه مدنی، روزنامه نگاران و … هستند که باید گفتگوی دانشی و معرفتی را توسعه بدهند تا افق جدید فرهنگی در فضای شهر اراک پیدا شود، و این امر با نگاشتن یک مقاله توسط فردی محقق نمی شود.
وی ادامه داد: دومین مانعی که بنده در شهر اراک شاهد هستم، این است که جامعه مدنی در شهر اراک ضعیف است، جامعه مدنی را در شهرهای چون کاشان، تبریز، و… مطالعه کردم به مراتب قوی تر از شهر اراک هستند، جامعه مدنی که با حس غرور بیشتری با حس تعلق شهری به سراغ شهرشان می روند و درباره شهرشان گفتگو می‌کنند. نهادهای مدنی باید تقویت بشوند، اگر مدیران شهری نهادهای مدنی را رغیب خودشان نمی دانند در این زمینه باید کمک کنند، که جامعه مدنی در اراک، بالاخص جامعه مدنی فرهنگی را تقویت کنند تا گفتمان فرهنگی شهر اراک توسعه پیدا بکند.
این جامعه شناس تصریح کرد: وقتی صحبت از جامعه مدنی می شود، رسانه ها، مطبوعات، شبکه ها اجتماعی و در واقع حوزه عمومی مد نظر است. حوزه عمومی اراک جدیداً در این چهار سال اخیر در حال شکل گیری است، این حوزه عمومی را بدین شکل نداشتیم، به نظر بنده اهمیت حوزه عمومی، بحث ها، گفتگوهایش از هزاران میلیارد بودجه بیشتر است، چون مدیریت شهری بودجه داشته باشد و می تواند به کمک بودجه این شهر را خراب کنند، اما حوزه عمومی اینطور نیست.
فاضلی گفت: حوزه عمومی با نقدهاش، گفتگوهاش، به چالش کشیدن هایش ممکن است مدیری خراب کند، سازمانی را به چالش بکشاند به نظر بنده اشکال ندارد،زیرا وظیفه حوزه عمومی همین است، وظیفه حوزه عمومی این است که اگر شهر را می خواهد همچون آیینه جلوی مدیران، سازمان ها بایستاد و آن ها را نقد کند، نقد آن هم از نوع کوبنده و ویرانگر نه تعارفات مرسوم،منظور از ویرانگر به معنای مثتبتش مد نظر است، ویرانگر یعنی اینکه شهامت و شجاعت داشته باشد عنوان کند، کجای سیاست، کجای خط و مش، کجای گفتمان، کجای عملکرد در فضای شهر اشکال دارد، چالش آفرین است، کجا فاقد بینش است همه این موارد را حوزه عمومی باید انجام دهد؛ انتظار نداشته باشیم کارشناس ها، تکنوکرات ها، بروکرات ها در سازمان های اداری به نقد خودشان بپردازند، اگر قرار بود این کار صورت گیرد نا کنون این اقدام بارها صورت گرفته بود.
وی ادامه داد: مانع سوم یا چهارم که بنده در این گفتمان فرهنگی شهر اراک شاهد هستم، سیطره صنعت گرایی و سیطره پیشین است که گویی حس باور به خود، حس باور به تاریخ، حس باور به فرهنگ را در این شهر کمرنگ کرده است، بر خلاف شهرهای دیگر که اطمینان و ایمان کامل دارند که سرمایه های تاریخی، سرمایه های فرهنگیشان می تواند نجات بخش آن ها باشد.
رییس اسبق پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی کشور در پایان بیان کرد: باید درباره اراک با یکدیگر صمیمانه صحبت کنیم، گاهی اوقات واژه ها و جملاتی غلط در کشور و اراک مطرح می شود، مبنی بر اینکه حرف ارزش ندارد، عمل کنید، این سلاحی بود که زمانی خادم ترین دولت مملکت با کمک این حرف مردم را فریب دادند ، مواظب باشیم این فریب را دوباره جامعه نخورد، حرف خود عمل است از آن عمل های باید ترسید که حرف، تئوریک، سخن ندارد.