روایتی از تاریخ اراک/ نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید

یکشنبه ۲۱ آذر ۹۵ شماره ۴۸۰
مرتضی سالی
به دور سلطان صاحبقران و عهد امید / نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید
اراک در سال ۱۲۳۱ مهشیدی برابر ۱۱۸۸ خورشیدی، توسط فردی به نام یوسف خان گرجی، معروف به سردار سپه یا سپهدار (داماد فتحعلی شاه قاجار) در مسیر لشکرکشی او به روسیه، در منطقه ای به نام عراق عجم، “ در ضلع جنوب غربی فراهان” ، به عنوان دژ یا ساخلو نظامی ساخته شد. این شهر به صورت مستطیلی کامل؛در چهار جهت جغرافیایی که طول بازوهای شمالی جنوبی آن بلندتر از شرقی غربی آن بود پی ریزی شد. ابتدا برای محافظت از جان کارگران و اموال دولتی باروهای شهر را کشیدند. دیوار های بلند با ملاط سنگ، آجر، خاک، گچ و ساروج (ترکیب نوعی آهک، خاکستر، ریگ، آب و تخم مرغ) وبرای آسانی تردد مردمان چهار دروازه به نامهای(رازان، قبله، شهر گرد، حاج علی نقی) در آن تعبیه کردند. البته دروازه های فرعی به مانند مشهد و ملایر بعدا به آن اضافه شد. سپس به فاصله ی هر یکصد متر یک برج دیده بانی بر آن نهادند. زیبا ترین و بلند ترین این برج ها که نزدیک ارک حکومتی و دروازه ی رازان بود معروف به برج شیشه شد. برجی بلند و زیبا با کاشیهای رنگارنگ و قیمتی به مانند فیروزه ی اصل نیشابور، لاژورد، رخام و شیشه های رنگی به رنگهای شاد و زنده زرد، سرخ، آبی و سپید تزیین گردید. مسافران از فرسنگها دور می توانستند آنرا ببینند و نگهبانان تا فرسنگها دور از شهر دیده بانی می کردند!
این بنای زیبا که حاصل دست هنرمندان بزرگ ایرانی بود تا سال ۱۳۵۷ همچنان پا برجا بود و یکی از نقاط دیدنی اراک محسوب می گردید که بعد از آن توسط عده ای که رابطه ای با فرهنگ نداشتند ویران گردید و کاشی های قیمتی آن به تاراج رفت و زمینهای اطراف آن که تا آب انبار کله ایها و حوالی میدان ارک کشیده می شد و اموال ملی و دولتی محسوب می شد به یغما رفت. در دو سوی شرقی وغربی باروی سلطان آباد (عراق عجم، اراک کنونی)؛ دو محله به نامهای قلعه وحصار (دو نام نظامی) به صورت کاملا قرینه در دو سوی بازار، با کوچه هایی (گذرهایی) قایمه ومستقیم، در هشت خانه (به صورت شطرنجی)، که هر کدام از آنها به یک دیوار شهر ختم می شد پی ریزی گردید.
مصالح آن از زمین های اطراف مثلا خاک آن از (چال خاک کنها، پشت برج شیشه) سنگ آن از کوه های (آجری,سرخه,گردو) آجر آن از کوره های نوین آجرپزی که در راه کرهرود، مرزگران ساخته بودند تامین می شد، کارگرهای آن، کشاورزان خوش نشین روستاهای اطراف به مانند ده کهنه (روستایی بود در عباس آباد کنونی,که هنوز آب ده از آنجا جاری می شود وبرخی از اراکیهای قدیم هنوز فامیلشان ده کهنه ای است، این روستا پس از بنیان اراک منقرض گردید و اهالی آن به فرمان سپه دار مجبور به کوچ اجباری به سلطان آباد شدند)، سنجان،کرهرود، مرزگران، هزاوه، شهرگرد، شهوه و… بودند که به صورت فصلی وبیگاری، با هماهنگی با کدخدا یا ارباب، به این شهر گسیل می شدند.
آنان با دریافت چند وعده غذا وجای خواب به کار می پرداختند؛ اما معماران، مهندسان مجری بودند که از جای جای ایران به مانند کاشان، یزد، کرمان، آذربایجان و… به اینجا می آمدند و با دریافت دستمزدی بالا به کار مشغول می شدند.