دین مهر چکه می کند!

دوشنبه ۲۵ آذر ۱۳۹۸   شماره ۱۱۹۶

آرش زرنیخی

کارگردان تئاتر و مدرس دانشگاه

برای آنها که با جریان های دینی ایران باستان آشنا هستند پوشیده نیست که دین مهری نه تنها در ایران بلکه دامنه نفوذ خود را تا غرب هم گسترش داد. اهمیت دین و آیین مهری در ایران زمین آنقدر پر قدرت بوده که پس از آنکه زرتشت دین جدیدی را عرضه می کند قادر به کتمان مهر نیست و به دلیل زیر ساختهای اعتقادی عمیق پیش از خود مجبور می شود نقشی نیز به مهر در دین خود اختصاص دهد. اگرچه در ابتدای اوستا با حالتی محافظه کار و رندانه به آنان که دیدن زمین و خورشید را گناه می دانند و در اماکن مقدس بی نور به عبادت می پردازند طعنه می زند اما در نهایت در همان اوستا مجبور می شود مهر فراخ چراگاه را که دارنده هزار گوش و ده هزار چشم است ستایش کند.
در مهر پشت اوستا می خوانیم : از تست که خانه های سترگ از زنان برازنده و بالش های پهن و بسترهای گسترده و گردونه های سزاوار برخوردار است. زرتشت مجبور می شود تا مهر را در یکی از مهمترین ارکان دین خود یعنی داوری روز رستاخیز نیز بگنجاند. یعنی در کنار چینود پل معادل همان پل صراط مسلمانان مهر، رَشن و سروش سه ایزد داور اعمال دین زرتشتی هستند. با این همه اما از یافته های باستانی برمی آید که زرتشت عمیقا با برخی از آیین های خون بار و خشن آیین های مهری موافق نبوده است. این خشونت در همان ابتدای دین مهری با کشتن گاو توسط مهر آغاز شده و به تغسیل سربازان مهری در خون و مراسمی دیگر از این دست می انجامد.
کومون یکی از جدی ترین نظریه پردازان آیین مهر معتقد است که مُغان بعنوان بنیانگذاران آیین مهری از میان رودان یا همان بین النهرین به آسیای صغیر و ایران آمدند و کیش ایشان از نظریه پردازی های کاهنان قدرتمند بابِلی عمیقا تاثیر پذیرفته است. این ادعا استبعادی ندارد چرا که در افسانه گیل گمش نیز که جغرافیای آن به بابِل و بین النهرین باز می گردد نبرد قهرمانان آن یعنی انکیدو و گیل گمش را با گاو آسمانی می بینیم. کریستین سن معتقد است: مهرپرستان هنگام قربانی برای خدایان،خود را با هوم homa سرمست می کردند و آن مشروبی بود که از فشرده گیاهی به همین نام به دست می آمد.
سربازان مهری کارهایی از قبیل خراشیدن بدن، ماندن در برف و گرسنگی در ۵۰ روز را نیز در کارنامه آیینی خود دارند. این در حالی است که در اوستای زرتشت چندان خبری از خشونت نیست. در طول بارها خواندن و یادداشت برداری اوستا در طول سالیان در دو جای اوستا به نشانه هایی از خشونت برخورد کرده ام. یک جا صحبت از دیوان است (تاکید بر خشونت علیه دیوان نه انسان) اوستا می گوید : آنکه هزار بار، هزارتن و ده هزار تن از این دیوان را بکشد ناخوشی ها را براندازد. در جایی دیگر آنجا که سخن از بهرام است اوستا می گوید: بهرام دهمین بار بر کالبد مرد رایومند زیبای مزدا آفریده ای که دشنه ای زرکوب و آراسته به گونه گون زیورها دارد اینچنین پدیدار شد.
اگر چه این پرهیز از خشونت در وندیداد بر قوت اوستا باقی نمی ماند و مغان زرتشتی آنچه می خواهند بر آیین و دین زرتشت می افزایند که جای سخنش در اینجا نیست. تنها همین بس که بنا به گفته کریستین سن تدوین وندیداد در دوره اشکانیان صورت پذیرفته است. گاوی را که دین مهری در آغاز اعلام حضور خود می کُشد، زرتشت در ماه یشتِ اوستای خود اینچنین وصف می کند: خشنودی ماه در بردارنده تخمه گاو را و گاو یگانه آفریده را و چهارپایان گوناگون را . وجود مبحثی تحت عنوان گوشورون یا همان روان گاو در دیانت زرتشتی و گلایه کردن روان این حیوان نزد اهورامزدا از دست انسان نشانه های آشکــار از مخالفت های زرتشت با آیین های خشونت منش پیش از خود است. اما همانطور که در ابتدای یادداشت گفته شد و از عنوان نیز برمی آید؛ دین مهری چکـه می کند و دین پس از خود را نیز تحت الشعاع قرار داده و آغشتـــه می کند. علیرغم تمام مخالفت های رندانه زرتشت با آنچه درباب گاو کشی و خشونت های مهری گفته شد در متون باستانی ایران به گوپدشاه فـرزند اغریرث برمی خوریم که هر دو از جاودانان های شاهنامه هستند. گوپدشاه گاوی دارد با نام هدیوش که زیر نظر او نگهداری می شود تا در رستاخیز به دست سوشیانت(منجی زرتشتی) قربانی شود تا از پیه او و گیاه هوم نوشابه بی مرگی تهیه شود. چ
چنین برمی آید که علیرغم تلاش های زرتشت برای کم رنگ کردن آیین های خشن قربانی اما باز هم در واپسین اتفاق موعود دین او یعنی رستاخیز، گاو، همانند نخستین اتفاق دین مهری قربانی می شود. این مسئله نشان از قدرت نفوذ بسیار بالای دین مهری در ادوار پس از خود دارد.