یکشنبه ۲۲ خرداد ۱۴۰۱  شماره ۱۵۶۶

مادر هنرها

فاطمه حبیبی نژاد

صنایع دستی به مجموعه آثاری می گویند که توسط دست انسان یا به کمک یک ابزار بسیار ساده ساخته می شود. صنایع دستی جایگاه ویژه ای در میراث فرهنگی هر ملتی دارد زیرا فرهنگ آن مرز و بوم را به نسبت موقعیت جغرافیایی از تمامی تولیدات هنری دیگر متمایز می‌سازد. به طور کلی آنچه تولید انبوه دارد و توسط ماشین آلات ساخته می‌شود، زیر مجموعه صنایع دستی قرار نمی‌گیرد. هنری که امروزه با عنوان صنایع دستی از آن یاد می کنیم درگذشته‌های دور امری بود برای رفع نیازهای اولیه انسان‌ اما به مرور ذهن خلاق مردمان، باورها، اعتقادات و آداب و رسوم کیفیت تولیدات هنری را بالا برد و نیاز مردم به وسایل و ابزار را به هنر کاربردی که امروزه وجود دارد تبدیل کرد. آثار سنگی که با برش‌ها، نقش پردازی، تراش و خراش های خاص تلفیقی که امروزه می بینیم از سکونتگاه‌های اولیه انسان برای زندگی در دوران عصر سنگ به یادگار مانده و نسل به نسل تغییر کرده‌اند. صنایع دستی از رویکرد شکل ظاهری، هدف و کاربرد و روش تولید مواد اولیه و ابزار تشکیل شده است. نقش و نگار هایی که با سابقه‌ای حدود ده هزار سال پیش در غارها و صخره نگاری های لرستان، دیوارنگاری ها و نقش پردازی بر سفالینه ها و آثار مختلف دیده می شود زمینه الهام هنری است که امروزه صنایع دستی ایرانی را تعریف می کند. نگارگری ایرانی تفاوت‌های واضحی با نقاشیهای واقع گرای غربی دارد. در این نوع نگارگری هنرمند هرگز به تقلید از طبیعت نپرداخته و حقیقت را بدون سایه روشن، حجم پردازی، عمق نمایی و شخصیت پردازی کشف کرده و ارائه نموده است اما در نگارگری ایرانی جزئیات اهمیت بسیار زیادی دارند. آسمان طلایی، گل و شکوفه، درختان پر از پرندگان، بناهای رنگارنگ، اشیای مجلل، چشم‌اندازهای خیال انگیز و تخته سنگ های مرجانی نمونه‌‌هایی هستند که با چشم و ذهن انسان بازی می کنند و ما را در دنیای اعجاب انگیز و رمز آلود خود غرق می کنند. سفالگری شاخه دیگری از رشته صنایع دستی است که تقریباً می توان گفت یکی از قدیمی ترین روش هایی است که انسان توانسته توسط آن نیازهای خود را تامین کند. نمونه های اولیه به دست آمده سفالگری متعلق به حدود ده هزار سال قبل است و باستان شناسان معتقدند زادگاه این هنر سرزمین ایران است. در سده های هفتم و هشتم هجری ساخت نوعی کاشی به نام کاشی معرق آغاز و زینت‌بخش اماکن متبرکه شد. سفالگری در دوران پس از اسلام بسیار مورد توجه قرار گرفت. آثار فلزی بخش دیگری از این هنر کهن هستند که می توان سیر آنها را در مفرغینه های لرستان، زیورآلات و جام های هخامنشی، بشقاب های نفیس زرین و سیمین سامانی، آثار بی نظیر دوران اسلامی، ضریح های پر جلوه و با ابهت و اماکن متبرکه در ایران دید.
همچنین آثار چوبی در حوزه صنایع دستی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند اما به دلیل آسیب پذیری جنس چوب نمونه های کمی از دوران تاریخی از آن به جا مانده است. خراطی، منبت کاری، مشبک کاری، گره چینی، معرق کاری، نازک کاری، خاتم کاری و احجام چوبی روش های مختلفی هستند که امروزه در این حوزه به کار برده می‌شود. یکی از مهمترین روش های هنر چوب روش منبت کاری است که در آن گاهی طرح ها و نقش ها را با ابزاری مانند مغار می تراشند. قدیمی ترین اثر به جا مانده از هنر منبت کاری لنگه دری چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است. منبت کاری قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال دارد. این هنر در دوره صفویه به اوج خود می رسد بر روی درهای بسیاری از مساجد به کار می رود.
امروزه یکی از راه های پر پیچ و خم برای هنرمندان و همینطور عرصه شناساندن تمدن سرزمین ایران به جهانیان صنایع دستی است. هرچند وجود ماشین آلات و تولید انبوه محصولات چشم مخاطب را از سوی این هنر مهم ربوده است اما هنر با اصالت همیشه و همه جا به زیست سالم خود ادامه می‌دهد و همچون جوی جاریست. هنر منبت کاری در اراک اصفهان و گلپایگان نسبت به شهرهای دیگر ایران رواج بیشتری دارد.
مطالعه آثار منبت کاری جدا از بازدید این آثار نیازمند شنیدن سخن خالقان این هنر مهم است. هنرمندانی که در خلوت خود آثاری بسیار زیبـا خلق می کنند. این هنرمندان چشم و دل مخاطب را بـه جای جای پیچ و تابی که روی چوب پدید می آورند گره می زنند. پوران نوشیر هنرمندی است که از سال ۱۳۷۰ دلمشغولی هنرهای چوبی دارد. که این هنر ها شامل منبت، معرق، منبت معرق، سوخت نگار چوب و پیکرتراشی می باشد. نوشیر منبت کاری را به عنوان حوزه فعالیت تخصصی چوب انتخاب کرد زیرا منبت کاری مادر هنرهای چوبی است. وی سختی کار این رشته را همچون امواج دریا توصیف می کند که سنگ را صیقل و جلا می دهند. پوران نوشیر سابقه برگزاری حداقل ۵۰ نمایشگاه استانی، کشوری و چندین نمایشگاه به صورت انفرادی در سطح استان را دارد. در سال ۱۳۸۷ پوران نوشیر به همراه دخترش در جشنواره‌ای با عنوان زنان نان آور و نام آور در قزوین مقام برتر کشوری را در رشته پیکره‌تراشی کسب نمودند.
وی در سال ۱۳۸۶ با شرکت در جشنواره هنرهای تجسمی که در استان مازندران برگزار شد رتبه سوم را کسب نمود. به گفته پوران نوشیر شرکت در جشنواره ملی رضوی در سالهای ۸۶ و ۸۷ و کسب مقام سوم از آن جشنواره باعث شد تا ۴ سال متوالی مهمان امام رضا(ع) باشد. کسب عنوان نخبه هنری منطقه از طرف صنایع دستی استان و همچنین دریافت لوح تقدیر وتندیس به عنوان برگزیده فعال هنری از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۹۲ از دیگر افتخارات پوران نوشیر است. وی تجربه ۲۰ سال تدریس هنرهای چوبی دارد که حداقل پنج سال از آن را مشغول به تدریس در شهر تهران بوده. با توجه به سابقه درخشان پوران نوشیر در حوزه هنرهای چوبی و به مناسبت روز جهانی صنایع دستی گفتگویی با این هنرمند فعال استان مرکزی ترتیب داده ایم که در ادامه می‌خوانید.

اهمیت حوزه صنایع دستی را در چه می‌بینید؟
دریافت پروانه تولید انفرادی یک امتیاز برای هنرمند است تا بتواند بهتر دیده شود. صنایع دستی برای هنرمند پلی است برای ورود به نمایشگاه های کشوری و دیدن کارهای بیشتر هنرمندان دیگر و همچنین فروش آثار هنری و بالا بردن تجربیات. ایجاد بازارچه‌های صنایع‌دستی برای هنرمندان در شهرهای استان باعث شده تا هنرمند مکانی برای ارائه اثر خود و همچنین در امر آموزش برای علاقه مندان فعالیت داشته باشد.

آیا نقش زنان حاضر در رشته صنایع دستی را نسبت به مردان فعال در این حوزه پررنگ‌تر ارزیابی می کنید؟
خوشبختانه زنان در تمام عرصه‌ها ثابت کرده‌اند که می‌توانند پابه‌پای مردان باشند. حتی افرادی بودند که گام های بلندتری هم برداشتند. زنان هنرمند بسیاری داریم که به علت نداشتن مکان برای ارائه آثارشان یا دیده نشدن و یا افزایش سرسام آور قیمت و تهیه مواد اولیه برای ارائه آثارشان توان کار کردن را از آنها گرفته است. قبلاً این مورد را در رسانه‌ها عنوان نکرده بودم، سالی یک دوره برای زنان سرپرست خانوار و افرادی که بضاعت مالی ندارند دوره رایگان معرق چرم و پیکره‌تراشی را در کارگاه صنایع دستی خودم برگزار می کنم و سالیان است که اقدام به جذب این افراد را با افتخار دارم. ضمناً اگر کسی مایل به شرکت در این کلاس‌ها بود بعد از گذراندن این دوره و معرفی به اداره صنایع دستی برای گرفتن کارت صنایع دستی، می‌تواند روانه بازار کار شود. اگر این افراد فعال باشند می‌توانند در نمایشگاه‌ها هم حضور داشته باشند. حدود چهار سال است که در بازارچه صنایع دستی شازند فعالیت دارم و زنان سرپرست خانوار و افرادی که بضاعت مالی ندارند می‌توانند به این مکان مراجعه کنند و مورد حمایت آموزشی قرار بگیرند.

در مورد حوزه تخصصی خودتان منبت‌کاری توضیح دهید.
منبت به معنای کنده کاری روی چوب می باشد و البته ابزار آن انواع مغارها است. منبت با مغار و چکش و منبت سوزنی. منبت سوزنی با مغار های نسبتاً ظریفتر که مانند قلم از آن استفاده می شود و نیازی به چکش نیست. منبت یکی از رشته های چوبی است که حوصله و صبر زیادی می طلبد. باید عاشق بود تا سختی کار را با دل و جان تحمل کرد. کار با چوب آرامش بی وصفی در من ایجاد می کند. چوب، بوی چوب، صدای کندن چوب، نقشه های زیبای چوب و رنگ های زیبای چوب را دوست دارم.

با توجه به افزایش قیمت مواد اولیه در این چند سال چه موانعی بر سر راه هنرمندان حوزه صنایع دستی قرار گرفته است؟
متاسفانه به علت افزایش قیمت مواد اولیه هنرمند مجبور می شود اثر خودش را با قیمت گران تر ارائه کند یا آثار کمتری تولید کند.

هنرجویان علاقه مند به رشته صنایع دستی از چه راهی می توانند شروع کنند و در مسیر درستی قرار بگیرند؟
هنرجویان علاقه مند رشته های چوبی می توانند در بازارچه‌های صنایع‌دستی از هنرمندان باتجربه هنرهای دستی بیاموزند وبا گرفتن کارت صنایع دستی مشغول به کار شوند و برای خود شغل ایجاد کنند و سپس با شرکت در نمایشگاه‌ها آثار هنری خود را عرضه کنند.

درخواست شما از مسئولان حوزه صنایع دستی استان مرکزی چیست؟
خرید آثار هنرمندان برای هدیه به ارگان ها و معرفی آثار هنرمندان یکی از حمایت های بزرگی است که مسئولین حوزه صنایع دستی می توانند از هنرمندان داشته باشند. برگزاری نمایشگاه‌های استانی و کشوری و همچنین زدن بنر و اطلاعیه برای دیده شدن بازارچه‌های صنایع‌دستی در سطح استان هم راهکار خوبی است.

به عنوان هنرمند فعال حوزه صنایع دستی و به مناسبت روز جهانی صنایع دستی چه سخنی با مخاطبینی که با این رشته آشنایی ندارند می‌گویید؟
روز صنایع دستی را به هنرمندان عزیز و مسئولان صنایع دستی تبریک عرض می‌کنم. مخاطبینی که با رشته های چوبی آشنایی ندارند به بازارچه های صنایع دستی که سطح استان ایجاد شده‌اند مراجعه کنند و از نزدیک تمام آثار هنری را ببینند و در صورت علاقه مندی در کلاس ها شرکت کنند اوقات فراغت خود را با برداشتن گامی مثبت به سوی آینده طی کنند.